Wikipedia

Marte

chianeta d’’o sestemma sulare

Marte jè 'o quarto chianeta d’’o sestemma sulare cunsideranno 'o scrastiamento d’’o Sole[1]; jè vesibbele â uocchio annuro e jè ll'urdemo d’’e chianite 'e tipo terriestre aroppo 'a Mercurio, Venere e 'a Terra. Annumenato 'o Chianeta russo pe mmiezzo d’’o culore d"a scorza soja causato â ll'ossido 'e fierro ca 'a cummoglia[1], Marte piglia 'o nomme 'e nu Dio d’’a mitologgia romana[1] e 'o simbulo astronomeco suojo rappresenta 'o scuto e 'a lanza d’’o ddio (♂).

Marte, Viking 1 'o 22 'e frevaro 1980. Se pò veré 'o zzefunno d’’a Valles Marineris

Mpurzine si tene nu crimma 'e scorza vascio (ntr'â 'e −120 °C e 'e −14 °C)[1], 'o chianeta jè chillo ca assumeglia 'e cchiù â Terra ntra chille d’’o sestemma sulare. 'A grannezza suoja stà â mità ntra chella d’’a Terra e 'a Luna, e tene na renza 'e ll'asse e nu juorno luongo quase quanno 'a chillo terriestre. 'A scorza suoja tene vurcane, chiane, chiatre e solagne ca fanno penzà ca teneva na idrosfera meliune 'e anne ffa. 'A supraffigia d’’o chianeta pare tené na meta 'e cratiere, pe bbia d’’o defauto 'e agiente 'e smangiatura (cummo attivetà geologgeca, atemosfereca e idrosfereca) e 'o defauto 'e attivetà tettoneca d''e placche capace 'e furmà e 'e mudellà 'e strutture tettoneche[2][3]. 'A vascia denzetà 'e ll'atemosfera nun jè capace 'e struiere na gruossa parte d’’e meteoriti, ca addonche appassano 'o turrieno cchiù spisso d’’a Terra. Ntr'ê furmazziune geologgece se ponno allecurdà ll'Olympus Mons o monte Olimpo, 'o vurcano cchiù grusso d’’o sestemma sulare sano e auto 27 km; 'e Valles Marineris, nu luongo zafunno assaje cchiù gruosso 'e chille terriestre e nu granne craterio nt'ô emisfero 'e vascio ca cummoglia 'a parte d’’o 40% 'e tutt’’a supraffigia marziana[4][5].

Si bene veruto â uocchio annuro Marte sbaria assaje 'e culore, se penzava pe mmiezzo d’’o rrovagno 'e chiante 'e staggione, ca cagnano siconn'ê periude 'e ll'anno. 'E sturie benute aroppo mperrò remmostrajeno ca nun jerano mare, ncarzie o sciumme e ca nu tene mango n'atemosfera denza. 'O nzaio fenale arrevaje d’’a messione Mariner 4, ca nt'ô 1965 scannagliajeno 'o turreno, mustranno nu chianeta desierto e ncuorio, cu gruosse trupee 'e arena. Ate messiune anna truato 'o rovagno 'e acqua 'e masco[6]. Ntuorn'ô chianeta runniano ruje satiellete natorale, Fobos e Deimos, peccerille e cu na mbriana scuonceca.

Asservazzione

cagna

 Articulo prencepale: Asservazzione 'e Marte

 
Na mmaggene 'e Marte â nu occhiaro amatoriale (2003).

 uocchio annuro Marte pare 'e nu culore iallenizzo, purtuàllo o russigno e ppe' lommenosetà jè chillo ca cagna 'e cchiù nt'â ll'orbeta suoja ntr'â tutte 'e chianite â fora: 'a magnetudine paruta suoja jè ntr'â na spagliocca 'e +1,8 nfin'â nu massemo 'e −2,91 à ll'apposizzione perieleca[7] (canasciuta cummo granne apposizzione). Ppe mmiezzo 'e ll'eccentrecetà orbitale 'o scastamiemto cagna â ognedune apposezzione producenno piccirille e granne apposezziune, cu nu diametro paruto ntr'â 3,5 e 25,1 sicunne 'e arco. 'O 27 'e Aùsto 2003 ê 9:51:13 UT Marte steva abbecino â Terra cummo maje rint'â quase 60 000 anne: 55 758 006 km (zoè 0,372 719 UA). Zò fuje possebbele pecché Marte steva â nu ghiuorno â ll'apposezzione e â treje juorne â 'o perielio suojo, nu fatto ca 'o facette vesebbele assaje r’’o chianeta. Tuttabota stu abbecenamiento jè sulo 'e poco cchiù auto 'e ll'ate. Verborazia 'o 22 'e Aùsto 1924 'o scrastamiento zico fuje 'e 0,372 846 UA e se penza ca 'o 24 'e Aùsto 2208 sarrà 'e 0,372 79 UA[8]. 'O abbecenamiento cchiù auto 'e sti mille anne sarrà mmece ô 8 'e Settiembre 2729[9], quanno Marte sarrà â 0,372 004 UA d’’a Terra[10].

Cu ll'asservazzione ô occhiaro se ponno veré cierte minute d’’a scorza, ca facettero chiaità â ll'astruonome d’’o sirecesemo ô vintesemo seculo ncopp'â ll'asistenza 'e nu populo ncopp'ô chianeta. Avasta nu obbiettivo 'e 70-80 millimetre ppe veré nguacchie ascure e chiare ncopp'â scorza e 'e chiatre pulare[11]; ggià cu nu 100 millimetre se pò canoscere 'o Syrtis Major Planum. Facennose ajutà â filtre culurate se pò mpurre canoscere 'e limmete ntr'â 'e reggiune 'e natora geologgeca devierza[12]. Cu nu obiettivo 'e 250 mm e cunnizziune 'e vesebbeletà bbone songo visebbele 'e carattere prencepale d’’a supraffigga, 'e rrellieve e 'e ncarze[13]. 'A vesione 'e sti minute pò jessere cummigliata 'a 'ufe 'e arena ncopp'â Marte ca ponno cummeglià purzine tutt’’o chianeta[14]. Quanno se abbecena â ll'apposezzione accumencia nu periudo 'e moto â cemmerza paruta, arò, peglianno sulo 'o cielo d’’a terra, 'o chianeta pare fà nu muvimiento â cemmerza 'e chillo nurmale[15] (addonche â ll'Uorto â ll'Occaso mmece ca â ll'Occaso â ll'Uorto) cu na orbeta ca pare ffà na cavezza (nt'â lengua ngrese "loop"); 'o muvemiento â cemmerza 'e Marte mperrò jè 'e 72 juorne.

Storia 'e ll'asservazziune

cagna
 
Moto â cemmerza paruto 'e Marte rint'ô 2003 e veruto d’’a Terra (rializzata cu Stellarium)

Aroppo â Venere e Giove, Marte jè 'o chianeta cchiù facele â veré d’’a Terra pe mmiezzo d’’a lummenosetà relativa e d’’o particulare culore russo. Perzò ggià 'e popule 'e cultura grieca-romana 'o nchippavano â mmaggene 'e Ares/Marte, dio d’’a uerra[1]. Ntr'â 'e primme ca accumenciaje â chiaità 'e ll'asservazziune 'e Marte se pò allecurdà Aristotele, ca s'addunaje ca passava â reto â Luna[16] penzanno 'e avé nu nzaio 'e nu annevierzo geocentreco. Ô 13 'e Attrufe 1590 Michael Maestlin asservaje 'o sulo guattamiento saputo 'e Marte â Venere nt'â cità germanese 'e Heidelberg[17]. Ô 1609 Galileo fuje 'o primmo cristiano â appizzà nu ucchialone â Marte. Fu je sulo â fine d’’o XIX seculo ca asservazziune e 'a migliurìa d’’a tecneca ca facettero avé na vesione abbastante chiara e mnprecisa ppe canoscere cummo jè fatto 'o vero 'a superfiggia marziana. Ô 5 'e Settiembre 1877 nce fuje na apposizzione perieleca e rint'â chill'anno ô astronomo taliano Giovanni Schiaparelli, nt'â chillo mumiento Milano, pegliaje nu ucchialone 'e 22 cm ppe disegnà 'a primma mappa minuta 'e Marte d’’. Nt'â mappa nc'erano chille ca fujeno annumenate "nCarze", ca aroppo se venette â sapé jessere sulo llesejune, sicommo 'a supraffigia d’’o chianeta teneva na meta 'e luonghe riche annumenalle cummo â 'e sciumme d’’a Terra[18][19].

 
Percival Lowell

Schiaparelli tuttavòta traruceddete nt'â lengua ngrese 'o termene "ncarzo" cu canal, zoè "lagne", e nun channel, purtaje 'e scenziate 'e tutt’’o munno â crerere ca ncopp'â Marte nce stevano furmaliette[20], pe ntramente 'o scenziato chiataje sulo 'e gruosse surche ncopp'â supraffigia. Mprurenzato 'a stu fatto, ll' astronomo merecano Percival Lowell funnaje nu asservatorio, ll'asservatorio Lowell, ca teneva nu occhiaro 'e 300 e 450 mm ca benette ausato nt'â ll'apposizzione d’’ô 1894 e chille aroppo. Pubbrecaje na morra 'e libbre ncopp'â Marte e ll'ideie ncopp'â ll'asistenza 'e bbita ncopp'ô chianeta e 'e ncarze artificiale avettero na gruossa mprurenza ncopp'â penione pubbreca[21]. Ntr'â ll'astronome ca verettero 'e "furmaliette" 'e Marte se ponno sllercurdà mpurre Henri Joseph Perrotin e Louis Thollon 'e Nizza[22]. Nascette rint'ô stisso periudo 'a mmaggene 'e nu munno viecchio, ô cuntrario d’’a Terra 'e mmiezza aità, arò 'a seccagna e 'o tiempo ncuorio custregnettero 'o populo 'e Marte â fravecà gruoose furmaliette: nutopos ca avette nu gruosso socciesso nt'â fantascenza.

Pe nu luongo tiempo se penzava ca Marte jera nu chianeta tutto cummegliato e chiante e 'e mare: 'e cagnamiente 'e staggione 'e Marte sciuglievano 'e chiatre â sstaggione e criavano gruosse nghuacchie ascure ncopp'â scorza d’’o chianeta. Tuttavota tutto chello ca se vereva 'o occhiaro nun putette seggellà ste ideie: cu 'a migliurìa d’’a qualetà d’’e acchiale ncera nu avascamiento d’’e ncarze, e ô 1909 Camille Flammarion, cu nu ucchialone 'e 840 mm, verette disegne ma nisciuno furmalietto[23]. 'E staggiune 'e Marte sosciajeno, abbenché nun ce stevano nzaie, nu sacco 'e teorie ncopp'ô ecosestemma 'e Marte nfin'â ll'anne sissanta d’’ô XX seculo. Sempe pe sti teorie fujeno presentate pure scenarie minute ncopp'ô metabolismo e 'e cicle chimmeche suoje. 'E migliure facettero scuprì ruje satiellete natorale, Fobos e Deimos, forze asteroide acchiappate â tumità d’’o chianeta. 'A asistenza 'e sti satiellete fuje penzata â paricchio tiempo, tanto ca cchiù 'e nu seculo e mmiezzo primma Jonathan Swift nzertaje cocca ntimia nt'ô libbro Gulliver. Tutt’’e ll'aspiettele d’’o pubbreco fujeno ncannate quanno, ô 1965, 'a sonda Mariner 4 passaje p'â primma bota 'o chianeta sanza addunà niente [24]. 'O primmo sbarcaggio 'e sonde spazziale nce fuje sulo unnece anne aroppo, cu 'e mmessiune Viking I e II, ma nun addunajeno manco lloro 'a bbita. Aroppo ô vintesemo seculo Marte fuje n'ata vota 'a meta 'e na morra 'e sonde, mmerecane e europee, ca purtajeno â na gruossa migliurìa d’’e canoscenze ncopp'â natora d’’o chianeta; grazzie â mmessione Mars Global Surveyor, fernuta nt'ô 2006, se putette avé mappe assaje menute 'e 'a supraffigia sana 'e Marte. Ô 2005 'a mmenestrazzione mmerecana cummissiunaje â NASA 'e sturie pe na possebbele messione 'e uommene nfin'ô chianeta.

Esplorazziune 'e Marte

cagna

 Articulo prencepale: Esplorazziune 'e Marte

Nce fujeno na meta 'e messiune ppe Marte faciute â ll'Aunione Sovieteca, 'e State Aunite d'Amereca, ll'Europa e 'o Giappone ppe sturià 'a geologgia, ll'atemosfera e 'a supraffigia. 'A mmità 'e ste messiune tuttavota fujeno nsocciesse 'e perdete e na morra 'e ncunveniente tecnecheì[25]. 'E possebbeletà 'e truà 'a bbita ncopp'â stu chianeta, accussì cummo jè mmò, songo vasce assaje; tuttavota, si maje fusse segellata 'o rrafagno 'e acqua nt'â ttiempe luntane, 'a probabbeletà 'e truarla sagliessero assaje. 'E messiune spazziale songo vinculate â fenestre 'e lanzo 'e ruje e 'e ttreje mise ogne 780 juorne, zoè 'o periudo sinoddeco[26].

Messiune passate

cagna
 
Vesione d’’a supraffigia 'e Marte â Viking 1 (1978).

'O primmo socciesso s'avette int'ô 1964 cu 'o trasèto d’’ô Mariner 4 rd’’a NASA[25]. 'A primma asservazzione abbecenata 'e Marte addeventaje 'o mutivo 'e nu sacco 'e allaie: simbé â nu lato ll'aentusesmo gruosso d’’o succiesso eva purtà ll'ecunumia e 'a politeca pe ate messiune, â ll'ato lato 'e risurdate devierze 'e ll'aspiette 'e nu chianta ricco 'e bbita e chiante, purtattero â avascià 'e sorde rate pe ll'esplorazzione d’’o chianeta, agghiurnanno 'e messiune ggià penzate[27]. 'O primmo sbarcaccio mmece nce fuje ô 1971 grazzie â 'e suvieteche Mars 2 e 3 ca mperrò perdettero 'e cuntatte cu 'a Terra poche minutele aroppo[25]. Aroppo fuje lanzato d’’a NASA 'o prugramma Viking d’’ô 1975, cu ruje satiellete cu nu modulo 'e sbarcaggio ca tuccajeno 'a supraffigia nt'ô 1976[25]. 'O Viking 1 rimanette ppe seje anne, tramente 'o Viking 2 ppe treje[25]. Grazzie â llòro se putettero avé 'e primme futugrafie â cculure d’’a supraffigia 'e Marte 'e qualetà accussì auta â jessere ancora ausate.

 
Francombullo d’’a Lander Mars 3 (Aunione Sovieteca, 1972)

Nt'ô 1988 'e module sovieteche d’’o Prugramma Phobos (Phobos 1 e Phobos 2) fujeno mannate pp'ô sturio 'e Marte e d’’e dduje lune d’’e soje; 'o signale 'e Phobos 1 se perdette pe tramente ca jera 'e tranzeto e Phobos 2 ngarraje â mannà futugrafie d’’o chianeta e 'e Fobos, mperrò se ntufaje primma 'e lebberà 'e ruje sonde ncopp'â luna[25]. Aropp'â rocoliata dint'ô 1992 d’’o Mars Observer[25], 'a NASA mannaje ô 1996 'e Mars Global Surveyor[25]; 'a messione fuje nu socciesso e fernette ô 2001. 'E cuntatte se nfucetijeno nt'ô Noviembro d’’ô 2006 aroppo riece anne. Nu mese aroppo ô lanzo d’’o Surveyor, 'a NASA lanzaje 'o Mars Pathfinder cu 'o robot Sojourner, ca sbarcaje nt'ô Ares Vallis[25]; mpurre sta messione fuje nu socciesso e addeventaje annumenate ppe 'e mmaggene ca mannaje ncopp'â Terra. Ô 2001 'a NASA mannaje 'o satiellete Mars Odyssey ca, cu nu spettrometro â ragge gamma, truaje gruosse tummule 'e idrogeno rint'â regolite marziana. Se penza ca ll'idrogeno steva rint'â gruosse deposète 'e chiatre[28]. 'A messione d’’a sonda fernette int'ô Settiembre 2010 e aroppo se ausaje cummo satiellete 'e nchippo rint'ê cummunecazzione ntr'â 'e messiune ncopp'â supraffigia d’’o chianete e 'e cintre 'e cuntruollo â terra[25].

 
'O modulo 'e sbarcaggio 'e Spirit futugrafato d’’ô rover stisso aroppo 'o sbarcaggio (2004).

Ô 2003 ll'ESA lanzaje 'o Mars Express Orbiter nzemmora 'o modulo 'e sbarcaggio Beagle 2, ca fuje addecchiarato perduto nt'ô Frevaro 2004[25]. 'A chiorma d’’o Planetary Fourier Spectrometer, alluggiata rint'ô satiellete, addunaje 'o rrafagno 'e metano. Nt'ô giùgno 2006 ll'ESA annunziaje 'o smecciamiento 'e aurore[29]. 'O 12 'e aùsto 2005 fuje 'a bbota 'e Mars Reconnaissance Orbiter d’’a NASA, ca appassaje â meta ô 10 ì'e marzo 2006 ppe na messione 'e ruje anne. Ntra 'e busse nce steva 'a ffà na mappa d’’o turrieno 'e Marte e d’’e cunnizziune atemosfereche ppe truà nu loco ppe sbarcà nt'ê messiune aroppo. 'O Mars Reconnaissance Orbiter scattaje 'e primme mmaggene 'e vvalanghe nt'ô polo 'e coppa d’’o chianeta ô 3 'e Marzo 2008[30]. 'O Phoenix Mars Lander, lanzato ô 4 'e aùsto 2007, appassaje 'o polo 'e coppa ô 25 'e majo 2008[25]. 'O modulo teneva nu vrazzo meccaneco cu nu raio 'e azzione 'e 2,5 metre ppe forà ppe nu metro 'o turreno, na telecamera piccirlla ca 'o 15 'e giùgno 2008 scuprette na sustanza ca ô juorno 20 d’’o stisso mise s'addunaje jessere acqua[31][32]. 'A messione fernette ô 10 'e Noviembro cu 'o perdemiento 'e tutt’’e cuntatte quanne accumenciaje 'a vernata marziana. N'avette socciesso mmece 'a messione Fobos-Grunt pp'â luna Fobos, lanzata nt'ô nuvembre d’’ô 2011 e caruta nterra 'o Jennaro aroppo, aroppo ca cierte prubbreme tecnece aroppo 'o trazeto int'â ll'orbeta terriestre vascia nun facettero ngarrà 'o gammeno[25]. Ntr'ô 2007 eô 2011, ll'ESA e ' Russia purtajeno a na fintaria d’’o viaggio 'e ll'uommene ppe' Marte e rituorno, pe 'o pruggetto Mars-500[33].

Messiune 'e mmò

cagna
 
Fintaria d’’o Mars Science Laboratory, 2007

'E ruje rover gemielle Spirit (MER-A) e Opportunity (MER-B), lanzate d’’a NASA, tuccajeno 'o turreno marziano ô Jennaro 2004. Ntr'â 'e scupierte cchiù mpurtante nce fuje 'o nzaio d’’o rafagno 'e acqua ô stato liqueto intô passato, grazzie â truata 'e asteme int'ê ruje loche 'e sbarcaggio[34]. 'E riavule 'e arena e 'e gruosse curriente alluongajeno 'a bbita d’’e rover grazzie â pulizzia d’’e panielle sulare. 'O 22 'e Marzo 2010 se perdettero 'e cuntatte cu 'o Spirit[35], pe tramente Opportunity nce sta ancora[36]. 'O 6 Austo 2012 sbarcaje ncopp'â Marte 'e rover Curiosity, 'o cchiù gruosso e 'o cchiù cumprecato fravecato d’’a NASA[37][38], cu 'o busso 'e capì 'a capacetà d’’o chianeta 'e uspità 'a bbita. 'A sonda truaje acqua, zurfo e sustante clorurate int'ê primme campiune 'e turrieno marziano cummo nzaio 'e na chimeca cumpressa. 'A NASA ricette ca 'o risurdato seggellaje ca 'e strumiente d’’a sonda fatecavano buono, e ca fujeno truate nnizzie 'e cumpuoste urganece, ma ca jè capace ca fujeno purtate ncopp'â Marte stisso d’’a Curiosity[39].

'A Mars Orbiter Mission, annumenata pure Mangalyaan, fuje 'a primma messione ppe esplurà Marte 'e ll'Indian Space Research Organisation (ISRO). 'O vettore fuje lanzato ô 5 'e Noviembro 2013 pe puté trasere int'â ll'orbeta marziana ô 24 'e Settiembre 2014[25]. 'A messione fuje penzata pe fravecà 'e tecneche pe prugettà, prugrammà e cuntrullà na messione interplanetaria. Ll'aggenzzia spazziale nniana fuje addonche 'a quarta â appassà â Marte, aroppo â russa RKA, 'a mmerecana NASA e ll'europea ESA[40]. 'A sonda MAVEN fuje lanzata ô 18 'e Noviembro 2013 cu nu razzo vettore Atlas V d’’a Cape Canaveral Air Force Station, pe se puté mpizzà nt'â ll'orbeta ellitteca ntuorno â Marte ô 22 ' e Settiembre d’’ô 2014[25], cu n'autezza 'e nuanta meglio (145 km) e 3 870 meglia (6228 km) d’’â scorza. Ô 14 'e Marzo 2016 ll'ESA lanzaje 'o Trace Gas Orbiter (TGO) e 'o Lander Schiaparelli, parte d’’a messione ExoMars, nu pruggetto arò ll'Italia fuje 'o primmo â caccià 'e sorde[41]. 'O Lander Schiaparelli cercaje, sanza ngarrà, 'e sbarcà ô 16 'e Attrufo 'e chill'anno[42].

Messiune â fà

cagna

'A fenestra 'e lanzo d’’ô 2018 ntrojeta sulo 'a messione mmerecana InSight[43] cu nu lander e ruje CubeSat[44], sulo fly-by, pe ffà nu sturio accuoveto d’’a parte 'e rinto d’’o chianeta. Nt'â fenestra aroppo, â mmità d’’ô 2020, se nzonna nu nummero cchiù auto 'e messiune, 'e na meta 'e aggenzie pubbreche e private. Nt'ô chiano 'e ExoMars sarrà mannato nu rover ncopp'â supraffigia suoja: isso sarrà 'o primmo rover ca pò forà 'o turreno nfin'â ruje metre 'e prufonnetà pe veré si nce stà 'o vero 'a bbita ncopp'ô chianet[45][46]. 'E campiune sarrìano analessate d’’a Urey, nu relevatore 'e materia organeca e ossidante fenanziato d’’a NASA capace 'e truà astieme 'e molecole organeche e veré si nce stà bita e cosa 'a facette sbanì[47]. 'A messione Exomars tene ntr'â 'e busse suoje 'e fravecà 'e tecneche pe esplorà 'o chianeta pe na "Mars Sample Return", zoè na messione 'e jire e 'e tunrà ncopp'â Terra[48]. 'A NASA ntrojeta 'e mannà Mars 2020, nu rover gemiello 'e Curiosity ma cu strumiente scentifeche devierze, pe capì si se pò abbetà ncopp'â Marte, cummo jè 'o tiempo e preparà messiune cu cristiane, pruanno mpure 'a fravecazzione 'e ossigeno in situ[49]. 'O NICT 'e Tokyo, National Institute of Information and Communications Technology, nzemmora â ll'Università 'e Tokyo penzaje 'o Mars Terahertz Microsatellite, nu microsatiellete ppe 'o sturio 'e ll'isotope 'e ossigeno nt'â atemosfera marziana, ca sarrìa lanzato cummo payload sicunnario 'e na messione ca s'adda chiarì[50]. Mpure Mars Hope adda sturìa lì'atemosfera, zoè na sonda 'e ll'Emirate Arabe Aunite ca sarrìa lanzata d’’ô centro spazziale 'e Tanegashima[51]. Ll'aggenzzia spazziale cinese mannarà na sonda cchiù cumprecata cu orbiter, lander, rover e nu radar 'e prufonnetà ppe fravecà na mappa d’’a scorza marziana nfin'â na prufonnetà 'e quattruciente mietre[52].

 
Na fravecazzione in situ 'e robba ppe ffà campà na chiorma 'e crestiane

Dint'â fenestra aroppo, nt'ô 2022, ll'Indian Space Research Organisation, aropp'ô socciesso 'e Mars Orbiter Mission ntrojeta na siconna messione, Mars Orbiter Mission 2 cu orbiter, lander e rover, pe capì ancor'e cchiù cummo jè fatta 'a scorza marziana[53]. Sempe int'ô 2022, 'a suggità SpaceX vole mannà na naveciella pe fravecà in situ tutto chello ca pò servì â na messione cu crestiane nt'ô 2024[54]. LL'esplorazzione cu chiorme 'e crestiane 'e Marte jè nu busso luntano ppe 'e State Aunite pe trammeto d’’o Vision for Space Exploration cummunecato nt'ô 2004 â George W. Bush[55] e ca aroppo avette 'a asola 'e Barack Obama[56] e Donald Trump[57]. Nu pattamiento ntr'â NASA e Lockheed Martin purtaje â accumenzaglia d’’o pruggetto Orion, cu na messione pp'ô pp'â Luna pe ppo' appassà â Marte. Ô 2028 'a NASA tene 'o busso 'e mannà crestiane ncopp'â Marte cu 'a messione spazziale Mars Base Camp (MBC). Ll'ESA mmece ntrojeta 'e mannà ncopp'â Marte ntr'â 'o 2030 e ô 2035.[58].

Furmazzione

cagna

Marte nse furmaje 4,6 meliarde 'e anne fa, cu na storia spiccicata â ll'ati ttreje chianite terriestre, e zoè aroppo ca 'a nebbelosa sulare se addenzaje, specie pp’’e silicate. Pe mmiezzo d’’o scrastamiento d’’ô Sole cchiù aùto 'e chillo d’’a Terra, nt'â accumenzaglia d’’a furmazzione 'e ll'orbeta 'e Marte steva na cuncentrazzione chchiù aùta 'e elemiente cu nu vascio punto ' vollezzione, cummo 'o cloro, 'o fosfuro e 'o zurfo, forze luate d’’o vviento sulare[59]. 'A storia d’’o chianeta pò jessere spartuta nt'â quattre ere geologgeche.

NoachianoNoachianoEsperianoAmazzoniano

Noachiano

cagna

Nt'â primma era, ntr'â ì'e 4,1 e ì'e 3,7 meliarde 'e anne, 'o chianeta fuje suggetto â nu bumbardamiento, ca cugliette mpure 'a Terra. ' 60% d’’a supraffigia tene asteme 'e chille tiempe, specie pe 'e cateroe 'e mpatto. 'O cchiù gruosso sta nt'ô llato 'e coppa e tene nu diametro 'e 10000 km, quase 'a mmità d’’a circunferenza d’’a Terra[60][61].

 
Mappa altimetreca ca fà veré 'a dicotomìa 'e Marte, fravecata peglianno 'e date d’’o Mars Global Surveyor (2001)

'A penzata cchiù possibbele ncopp'â furmazzione 'e stu craterio jè 'o mpatto cu nu planetoide gruosso quanno â Prutone, ca lasciaje na prufonna astema ncopp'ô chianeta, 'o bacino 'e coppa, ca jè gruosso 'o 40% d’’o chianeta, ranno na dicotomia ca nu tene iguale nt'ô sestemma sulare sano[62][63]. N'ata furmazzione 'e sti tiempe jè 'a riggione 'e Tharsis, ca tene nu gruosso nummero 'e vurcane ca fuje cummigliata, â fine 'e ll'ebbreca, â na meta 'e acqua, ca â chille tiempe heva jessere assaje. Tutte sti fatte ammacare favrecaje 'e cunnizziune ppe 'a bita microbiologgeca[64][65].

Esperiano

cagna
 
Nu cunfronto ntr'â Franza e ll'Olympus Mons

Nt'â nu poco 'ìe cchiù 'e nu mmeliardo e mmiezzo 'e anne, Marte trasette nt'â na fase 'e fometo e 'e ummeretà d’’o Noachiano a chella 'e nu chianeta friddo e ncuorio ca nun jè ancora fernuta; sta fase 'e tranzeto nce fuje nt'ô Esperiano, nu periudo 'e ntuosta attività vurcaneca e cu terribillie ca scafutaje gruosse ncarze ncopp'â supraffigia sana sana[66]. Nt'â st'ebbreca se furmajeno mpure 'e gruosse chianure 'e basalto e ll'Olympus Mons, 'o vurcano cchiù auto 'e tutto 'o sestemma sulare[67]. Tutte sti scuoppie purtajeno â scorza nu gruosso tummolo 'e anidride zurforusa e acito solfidreco, cagnanno 'e gruosse mmare 'e acqua liqueta int'â piccirille vacine 'e acqua acita ppe mmiezzo 'e ll'acito zurforeco ca nse furmajee[68][69].

Amazzoniano

cagna

lL'Amazzoniano, â ttreje mmeliarde 'e anne nfin'â mmò, jè n'ebbreca puverilla 'e bumbardamiente meteoritece e 'a cunnizziune 'e tiempo friddo e ncuorio spiccicate â chelle 'e mmò. Nt'â stu periudo 'e tiempo nse furmaje ll'Amazonis Planitia, na gruossa chianura cu poche craterie[70][71]. Grazzie â tutta st'azzione geologgeca stabbele e ll'avasciamiento 'e ll'affiette caotece d’’o sestemma sulare, 'o sturio 'e ste furmazziune jè possibbele applicanno 'e pprincipie cummo 'a legge d''a sovrapposizzione o ' nnumeramiento d’’e cratiere 'e n'area ppe capì l'aità d’’a zzona[72].

Orbeta

cagna

 Articulo prencepale: Orbeta 'e Marte

 
Vesione 'e ll'orbete 'e Marte (russo) e Terra (ble). N'orbeta 'e Marte jè quase 'o roppio 'e chella r’’a Terra

Marte runnia ntuorno 'o Sole a nu scrastamiento 2,28 × 108 km (1,52 UA) e 'o periudo 'e revotazione jè 'e 687 juorne[7] (n'anno, 320 juorne e 18,3 ore terriestre). 'o Juorno 'e Marte jè nu poco cchiù luongo 'e chillo d’’a Terra: 24 ore, 37 mminutele e 23 sicunne. 'A renza 'e ll'asse marzana jè 'e 25,19°[7], mpurre chesta spiccicata a chella terriestre. Pe mmiezzo 'e chisto 'e staggiune se assumegliano, cu ll'accezione ca chelle 'e Marte so longe 'o ruppio e 'o chiano 'e ll'orbeta jè ddevierzo 'e cchiù o meno 1,85°[7] a chello 'e ll'eclitteca.

Pe mmiezzo d’’a eccentrecetà 'el l'orbeta suoja, 'e 0,093, 'o scrastamiento d’’â Terra nt'â ll'apposizzione pò cagnà â 100 e 56 meliune 'e chilometre; sulo Mercurio tene n'eccentrecetà cchiù auta nt'ô sestemma sulare. Tuttavota, na vota Marte teneva n'orbeta assaje cchiù â cateniello: 1,35 meliune 'e anne fa ll'eccentrecetà jera ì'e 0,002, ca jè assaje cchiù vascia 'e chella 'e mmò d’’o chianeta Terra[73]. Marte tene nu ciclo 'e eccentrecetà 'e 96 000 'e anne terrieste respietto 'e 100 000 d’’a Terra[74]; nt'â ll'uteme 35 000 anne tuttavota ll'orbeta marziana jè addeventata sempe cchiù accentreca ppe miezzo d’’e mprurenze 'e ll'ati chianite e 'o punto 'e abbecenanza cchiù auta ntr'â 'a Terra e Marte s'avascerà sempe 'e cchiù nt'ê 25 000 anne appriesso[75].

Fisecetà

cagna

 rinto

cagna
 
Na mmaggena d’’a NASA ca ffà veré cummo jè faciuto â rinto 'o chianeta

'A sscorza, 'o fferraiuolo e 'o nnucleo 'e Marte nse furmajeno aropp'â cinquanta mmeliune 'e anne â quanno nascette 'o sestemma sulare e remanettero attive ppe 'o primmo meliardo[76]. 'O ferraiuolo fuje 'a riggione 'e preta 'e rinto ca purtava 'o calore ienerato int'â furmazzione d’’o nucleo. Se penza ca 'a scorza fuje criata d’’a mmescaglia d’’a parte 'e coppa d’’o ferraiuolo cagnanno nt'ô tiempo pe bbia 'e mpatte cu uggiette â fora, vurcane, muvemiente benute aroppo stisse rd{v}}o ferraiuolo e ì'a smangiatura[77]. Grazzie â ll'asservazziune 'el l'orbeta suoja ppe trammeto d’’o spettrometro TES d’’o Mars Global Surveyor e ll'analese d’’e meteorite se pò sapé ca Marte tene na supraffigia cu na meta 'e basalto. Cierte zzone mperrò teneno cchiù silicio ca pò jessere spiccicata â ll'andesite ncopp'â Terra. Na gruossa parte d’’a supraffigia jè cummigliata ra ossido fierreco ca je rà 'o culore russulillo. 'A scorza tene na duppiezza 'e 50 km cu cierte zzone 'e 125 km. Ppe ffà nu cunfrunto 'e chella terriestra, ca tene na duppiezza 'e 40 km, se pò ricere ca 'a scorza marziana jè ttreje bote cchiù spissa, cunzideranno 'a grannezza ruje bote cchiù gruossa[78]. 'O ferraiuolo, cchù denzo 'e chello terriestre 'e cchiù 'e ruje bote, jè fatto 'e silicate, e simbé non jè attivo, jè ncap'â tutt’’e fenomene vurcanece d’’o chianeta. Fuje possibbele canoscere cummo jè fatto 'o ferraiuolo nfin'â na pressione 'e GPa e 'o modiello 'e Dreibus e Wänke ffà capì ca 'a cumposizzione tene olivina, clinopirosseno, ortopirosseno e granato[79].

'O nucelo 'e Marte jè fatto 'e fierro e nichel, cchiù nu 16% 'e zurfo[80] cu nu raio 'e 1800 km[80]. Se penza ca 'o nucleo jè tuosto[81], ma nt'â nu stato nculluso; ppe bbia 'e stu stato vescagliuso Marte nun tene nu gruosso campo magneteco, massemo 1500 nanoTesla[82] né attività vurcaneca particulare. Sti fatte crejano nu defauto 'e protezzione d’’o turreno ê partecielle cosmmeche â auta energgia[83]; tuttavota 'o scrastamiento cchiù auto d’’ô Sole fà spizzà 'a viulenza d’’e cunsaquenze d’’e raie. Mpurzine si Marte nu tene nu campo magneteco ntrinseco, 'o sturio d’’o paleomagnetismo truaje 'e nzaie ca ncera na polaretà ntuorno 'e ruje pole grazzie 'o truaimento 'e prete magnetezzate: 'e pprete ca nse formajeno primma d’’a nasceta d’’a magnetosfera songo magnetezzate, ô cuntrario 'e chelle benute aroppo[82].

Idrologgia

cagna
 
Futugrafia 'e na microscopeca furmazzione 'e preta furmata â ll'azzione 'e ll'acqua lleggestrata â Opportunity (2004).

'O rrovagno 'e acqua ô stato liqueto nt'â supraffigia jè mpossibbele ncopp'â Marte ppe bbia d’’a pressione atemosfereca truoppo vascia[84][85], cu 'o nzarvamiento nt'ê zzone avasciate e pe poco tiempo. 'E masche tuttavòta songo agonnante: 'e pole marziane songo cummegliate sane sane 'e chiatre e 'o permafrost jè 'e na latitudine 'e 60º[86]. 'A NASA, nt'ô mmarzo d’’o 2007 nunziaje ca si se scuoglie 'e chiatre sane, 'o chianeta sano sarrìa cummegliato 'e nu mare 'e unnece mietre[87]. Se penza ca nu tummolo 'e acqua stanno nt'â spissa criosfera marziana. 'A furmazzione d’’a Valles Marineris e d’’e ncarzie suoje remmostrano ca nt'â accumenzaglia d’’a storia 'e Marte nce steva na gruossa nquantetà 'e acqua liqueta. Nu fatto ca mmette nvero se pò truà nt'â Cerberus Fossae, nu surco nt'â scorza 'e cinche meliune 'e anne, arù bene 'o mare 'e chiatro vesebbele ncopp'â Elysium Planitia cu mmiezzo 'o Cerberus Palus[88][89]. Tuttavota se pò penzà ca 'a morfologgia 'e sti turriene troua causa nt'â sstagnarola 'e curriente 'e lava e nun â ll'acqua[90]. 'A natura d’’o turreno e 'a lagnosia termeca spiccicata â chella d’’e chianure 'e Gusev, nzemmora ô rrovagno 'e furmazziune cu 'a nfanzia 'e cuppette e 'a summeglianza 'e vurcane, pare ca mettene nvero sta idea. 'A stechiometria mulare frazzionaria 'e ll'acqua nt'â chelle aree jè sulo d’’o 4%[91], ammacare pe bbia 'e mminarale idrate[92] e nu ppe 'o chiatro suprafficiale.

Grazzie â 'e ffutugrafie â auta resoluzzione d’’o Mars Global Surveyor se nzajaje 'o rrafagno 'e cumprecate rezze natorale 'e drennaggio, cu curze prencepale e cuncurze. Se ponno spisso veré elemiente morfologgece ntreppecabbele cummo conoide 'e deiezione e Delta 'e sciummo, ca fanno penzà a n'aggente liqueto spiccicato â ll'acqua e nun teneno luntanante gnefecante respietto â 'e sciumme terriestre. 'A messione d’’o rover Mars Science Laboratory (mpurre annumenato Curiosity) facette alleggestrà pp'â primma bota mmaggene â bbeceno 'e cuonche marziane reggenate â curze 'e acqua, cu carattere sedimientologgece tale e quale â chille nt'â Terra. 'O Mars Global Surveyor tuttavòta futugafaje cocca centinaja 'e asempie assumegliante â ncarzie 'e trasoramiento addu 'e craterie e 'e canyon. Sti scasamiente (gully) se ponno truà cchiù nt'ê aute d’’o lato 'e vascio e tutte quanne tenenu na renza 'e 30º a respietto 'o polo 'e bascio[93]. Nun fujeno truate nmagnature o cratiere, lascianno penzà â na furmazzione 'e frisco.

 
Novo deposeto nt'â nu craterio nt'â riggione Centauri Montes

Nu asempio 'e stu fenomeno 'e trasorazzione d’’o turreno se pò veré nt'â na pennechella cu gully allepreso nt'â ruje mumiente: nt'ô siconno nce steva nu elemiento 'e culore chiaro ca jè nu novo deposeto 'e stierre. Michael Meyer, ì'o responsabbele d’’o Prugramma 'e Esplorazzione Marziana d’’a NASA, rrechiaraje ca sultanto nu frusso 'e mmateriale cu tanta acqua ô stato liqueto pò ffà nu stierro cu chella nfanzia e chillu culore. Tuttavota nun jè possebbele scudere ca ll'acqua bene â cchiogge o â ll'ate jonte ca nun stanno nt'ô turrieno[94]. 'A ll'ate scenarie fujeno chiaitate, nzemmora 'a possebbeletà ca 'e stierre beneno d’’e chiatre 'e anidride carobneca o d’’a 'o muvemiento d’’e ppovere ncopp'â supraffigia[95][96]. 'A ll'ati nzaie 'e ll'asistenza 'e acqua rint'ô stato liqueto ncopp'â Marte beneno d’’a scuperta 'e particulare minalare cumm'â ematite e 'a goethite ca cierte bote se formano sulo quanno nce stà acqua[97]. 'E filo, nt'ê stisse tiempe d’’a scupierta 'e nove nzaie 'e ll'asistenza 'e ll'acqua, beneno rebattute penzate sciuvé grazzie â 'e sturie ì'e mmaggene â auta resoluzzione (30 cm) mannate d’’o Mars Reconnaissance Orbiter (MRO)[98]. 'O 1º 'e Aùsto 2008 'a sonda Phoenix truaje acqua annevata, scavanno 'e cocco centimetro 'a supraffigia 'e Marte, ma 'o chiatro jè sobbremato nt'â sol sanza nisciuna smangiatura[99].

Acqua liqueta

cagna

Nt'â esplorazzione muderna 'a Nasa se cuncentraje nt'â rrecerca 'e acqua ncopp'ô chianeta cummo elemiento base pp'a nasceta d’’a bbita. Nt'ê ll'anne passate fujeno addunate 'e signe 'e nu rovagno 'e acqua e ncarzie spiccicate â 'e sciumme ncopp'â Terra. Mpurre mmò nce songo na meta 'e allaie ncopp'â riggene 'e ll'acqua liqueta ca na bota steva ncopp'ô chianeta; l'acqua, nt'â forma 'e chiatro, jè sulo na piccirella parte d’’e calotte pulare, pe tramente 'o riesto jè anidride carboneca. 'A ll'ata acqua se pò truà nt'ô turreno d’’o chianeta, ma nun se sape quanno ce ne sta. 'O rovagno 'e acqua abascio 'o turreno d’’o polo sud 'e Marte fuje scanagliata d’’a sonda europea Mars Express ô Jennaro 2004; rint'ô 2005 'o radar MARSIS truaje nu stierro 'e chiatro spisso cchiù 'e nu chilometro ntr'â 'e 1,5 e i 2,5 km d'e pruffonetà, adduù stà 'a regione Chryse Planitia. Ô Julio 2008 nunziaje 'e nzaie d’’o rovagno 'e acqua ncopp'â Marte[100]. Ô Settiembre 2015, ncopp'â n'articulo 'e Nature Geoscience fuje nunziata 'a scupierta 'e acqua liqueta ncopp'ô chianeta, segellanno 'a penzate 'e nu gruosso nummero 'e sturiuse, chiù nparticulare 'e piccirille frusse 'e acqua salata ca nasceno regolatamente[101]. Ô 28 'e Settiembre 2015, 'a NASA cummunecaje 'e avé 'e nzaie ca ncopp'â scorza 'e Marte nce sta acqua salata liqueta nt'â forma 'e lava, simbé nun ce steva n'asservazzione vera[102]. Mmece ll'analese radar fatte ntra 'o 2012 ô 2015 d’’a Mars Express relevajeno sanza suspice na mosta 'e acqua salata liqueta abascio â scalotta pulare 'e vascio[103][104].

Supraffigia 'e Marte

cagna

 Articulo prencepale: Supraffigia 'e Marte

 
Mappa topografeca 'e Marte. Se ponno veré 'e gruosse aute vurcane ('e russo) e 'e prufonne craterie (in blé)

'A topografia 'e Marte tene na dicotomia ntr'â 'e ruje emisfiere: â nord 'a line nce stanno gruosse chianure cummegliate â culate 'e lave, pe tramente ô sudd nce stanne granne aute cu migliara 'e cratiere. Na teoria pruposta rint'ô 1980 e convalorata 'a nzaie scentifcehe nt'ô 2008, scurpa sta situazzione truanno 'a reggene nt'â ns tuzzata d’’o chianeta cu n'uggetto gruosso quanno â Prutone, abbenuta quattre meliarde 'e anne fa[62][105]. Si sta teoria bene seggellata, ll'emisfero 'e coppa marziano, ca jè 'o 40% d’’o chianeta, addeventarrìa 'o sitio 'e mpatto cchiù gruosso d’’o Sestemma Sulare cu 10 600 km 'e longaìrìa e 'e 8500 km 'e ruppiezza, soperchianno 'o primmato d’’o Vacino Polo Sud-Aitken[4][5]. 'A supraffigia Marte nu pare jessere muvemientata 'a ll'energia 'e chella terriestre. Nfrutto, Marte nu tene na cruosta spartuta nt'â pplacche, e addonche 'a tettoneca â zolle d’’o mudiello terrestre nu pò jessere applecata â stu chianeta. Ll'attivetà vurcaneca fuje assaje ntensa, cummo remmostra 'o rovagno 'e mpurtante vurcane. 'O cchiù gruosso jè ll'Olympus Mons, ca, cu na base 'e sejeciento km e n'autezza 'e 24 km a respietto d’’e chianure ntuorno, jè porzì 'o cchiù gruosso d’’o sestemma sulare[106]. Isso assumeglia assaje ê vurcane â scuto 'e ll'Hawaii, ca se furmajeno â asciuta 'e luonghe tiempe 'e lava assaje fluida[107]. Uno d’’e ppecché d’’o rovagno 'e sti gruosse vurcane jè ca 'a scorza marziana nun tene 'a mobbeletà d’’e placche tettoneche. Chisto vordì ca 'e punte caure arà saglie ncoppo 'o magma vattono sempe 'e stesse zzone d’’o chianeta, sanza 'e se movere ppe meliune 'e anne. 'A vascia forza 'e appussatezza ajutaje 'a llava, ca ncopp'â Marte tene na pesantezza nu poco cchiù auta 'e chella 'e ll'acqua ncopp'â Terra. Stu fatto renne possibbele na cchiù facele sagliuta d’’o turreno e na cchù gruossa spannuta ncopp'â supraffigia.

Nu gruosso canyon, luongo 50 km, lasco cinquciento km e prufonno cinche o seje spacca 'o chianeta ncopp'ô equatore e jè annumenato Valles Marineris, e jè 'a sula struttura nu poco spiccicata â chelle verute nt'ô XIX seculo e aroppo iurecate uno 'e cchiù gruosse sgarre d’’a muderna astronomia. 'O rrovagno suojo jè na vera martina pp'â supraffigia marziana, e, cunzideranno 'a grannizza suoja, nun jè chiaro cosa ll'ave criata: 'e seguro nun fuje 'a smangiatura 'e agiente atemosferece o 'e acqua[108]. 'A struttura 'e stu canyon jè accussì gruossa ca fà peccirilo 'o Grand Canyon mmerecano. 'O stisso canyon ncopp'â Terra sarrìa accussì luongo â partere â Londra ppe appassà Città d''o Capo, cu na prufonnetà 'e 10 km. Stu fatto fà capì cummo stu canyon tene na gruossa mpurtanza pe Marte, e cummo isso nu pò jessere paravunato 'a chille d’’a Terra. N'atu mpurtante canyon jè 'a Ma'adim Vallis, annumenato r'ô termene abbrajeco ppe chiammà 'o chianeta. 'A lungarìa soja jè 'e 700 km, llasco 20 km e appassà na prufonnetà 'e 2 km. Nt'â l'ebbreca Noachiana 'a Ma'adim Vallis pareva nu gruosso vacino 'e drennaggio 'e treje meliune 'e chilometre quatrate[109].

 
Ll'Olympus Mons, ' vurcano cchiù auto d’’o sestemma sulare

Marte tene 'a parte 'e 43 000 cratiere 'e mpatte cu nu diametro cchiù auto 'e 5 km[110]; 'o cchiù gruosso jè 'o Bacino Hellas, na struttura cu albedo chiara vesebbele mpure d’’a Terra[111]. Marte, ppe bbia d’’a ggrannizza suoja, tene na prubbabbeletà cchiù vasca 'e chella d’’a Terra 'e nu sbuoglio cu nu uggietto â fora, tuttavota 'o chianeta sta cchiù abbeceno â cinghia 'e asteroide e nce sta mpurzì 'a possubbeletà 'e ncuntrà uggiette attrappuliate nt'â ll'orbeta 'e Giove[112]. 'E filo ll'atemosfera marziana rà na specie 'e prutezzione ê cuorpe cchiù piccirille: si paravonata 'a chella d’’a Luna, 'a supraffigia 'e Marte tene meno craterie.

'O Thermal Emission Imaging System (THEMIS) muntato ncopp'â Mars Odyssey turaje siette possebbele trazute 'e caracuonchele 'e lato d’’o vurcano Arsia Mons[113]. Ogneduno caracuoncolo tene 'o nomme 'e cristiane amate 'e chi 'e scuprette[114]. 'A ggrannizza 'e sti trasute songo ntr'â 'e 100 e 'e 252 mietre 'e allargezza e se penza ca 'a prufonnetà lloro pò jessere ntr'ê 73 e 'e 96 mietre. Nsarvamiento ô caracuoncolo "Dena", tutte sti caracuonchele nun lassano trasere 'a lluce, rennenno mpossebbele capì 'a ggrannizza 'e rinto. 'O 19 'e Frevaro 2008 'o Mars Reconnaissance Orbiter alleggestraje nu mpurtante fenomeno geologgeco:'e mmaggene alleggrestrajeno na frantummaglia ca se penza jessere 'e chiatre, povere e gruosse piezze 'e preta ca nse scantonajeno 'a na scuoglièra auta 'a parte 'e setteciento mietre. Nzaie 'e sta valanga nse ponno truà mpurre nt'ê tummule 'e povera ncopp'â 'e stisse scuglière[115].

Nuomme

cagna

 Articulo prencepale: Nuomme 'e Marte

 
Na chianta 'e Marte disegnata â Schiaparelli rint'ô 1877; nse ponno nutà 'e nuomme signate â 'e prencepale furmazziune marziane, ancora ausate

'E nuomme 'e Marte teneno â mmente 'e primme chiante criate d’’e primme sturuiuse d’’o chianeta. Johann Heinrich Mädler e Wilhelm Beer fujeno 'e primme â s'addunà ca 'o gruosso d’’a supraffigia 'e marte nu pò maje cagnà e fujeno capace 'e truà 'o tiempo 'e revotazzione. Int'ô 1840 Mädler disegnaje 'a primma mappa d’’o chianeta tenenno â mmente cchiù 'e riece anne 'e sturie. 'E ruje scenziate nun signarono nu nuomme 'e carattere uno a uno, ma 'e rettero na lettra[116]. Ntr'â 'e primme chiante arò nce stevano 'e nuomme d’’a supraffigia d’’o chianeta se pò alleurdà chella d’’o 1877 fravecat'â Giovanni Schiaparelli, ca truaje e rescrevette 'e prencepale cunfurmazziune e peglianno 'e nuomme â cierte tiermene 'e antiche (Ausonia), ddeje, loche geografeche (Syrtis Major, Benacus Lacus), enteche metologgece (Cerberus, Gorgonium Sinus), e zetara[116]. Aropp'â chesta nce funeno 'a ll'ati chiante, cumm'â chelle 'e Lowell (1894), Antoniadi (1909), De Mottoni (1957).

'A supraffigia 'e Marte jè classefecata ppe comme se sbaria ll'albedo. 'E cchiane cchiù chiare, cummegliate â povere e arene 'e ossedo 'e fierro, songo annemunate comm'â gruosse aree geografeche cumme verborazìa ll'Arabia Terra o ll'Amazonis Planitia. 'E furmazziune cchiù ascure mmece, ca na bota se penzava jessere mmare, teneno 'e nuomme cumm'â Mare Erythraeum, Mare Sirenum e Aurorae Sinus. 'A struttura cchiù ascura ca se pò veré d’’a Terra jè Syrtis Major[117]. Aroppo, ll'IAU nzertaje 'a cartografia 'e Marte ppe puté canoscere 'e loche marziane, spartenno 'a supraffigia â sciaveca, ns rezza ca nse pò rappresentà 1:5.000.000 e ca refinisce trienta maglie[118].

'A tumità ncopp'â Marte

cagna

Marte tene na massa 'e 'a parte 'e ll'11% 'e chella terriestre, pe tramente 'o raio 'e ll'equatore jè 'e 3 392,8 km. Ncopp'â supraffigia 'e Marte 'a tummetà jè 0,376 bbote 'e chella terriestre. Verborazia, n'ommo 'e sittanta kg ca ammesura 'o pisemo ncopp'â Marte facennose ajutà â na valanza tarata siconn'â ll'appusatezza terriestre alleggestrarrìa nu pisemo 'e 26,3 kg.

Atemosfera

cagna
  Pe' ne sapé 'e cchiù, vide 'a vvoce Atemosfera 'e Marte.
Cumposizzione Atemosfereca[119]
Anidride carboneca (CO2) 95,32%
Azoto (N2) 2,7%
Argon (Ar) 1,6%
Ossigeno (O2) 0,13%
Monossido 'e carbonio (CO) 0,08%
Acqua (H2O) 0,021%
Monossido 'e azoto (NOx) 0,01%
Neon (Ne) tracce
Kripton (Kr) tracce
Xeno (Xe) tracce
Ozono (O3) tracce
Metano (CH4) tracce[120]
 
'O smingulo strato atemosfereco 'e Marte se pò veré ncopp'â ll'orizzonte 'e ll'area 'e Argyre Planitia. Â smerza se pò beré mmece 'o craterio Galle. (Viking 1, 1976)

Marte nun tene na magnetosfera ca ' cummoglia sano, e aropp'ê truate d’’o magnetometro MAG/ER d’’o Mars Global Surveyor e cunzideranno ca fuje scannagliato 'o defauto 'e magnetismo ncopp'ê ccraterie Argyre e Hellas Planitia[121], se penza ca jè sscumparuta 'a parte 'e quattre meliarde 'e anne; 'o vviento sulare coglie addonche 'a ionosfera. Stu fatto mantene l'atemosfera d’’o chianeta muscarielle ppe mmiezzo d’’a asciuta 'e atome d’’a parte ê fora. Nu nzaio 'e stu fatto fuje ca 'o Mars Global Surveyor, nzemmora ô Mars Express, truajeno sti partecelle atemosferece ionezzate ca se ne jivano allascannose â reto 'o chianeta. 'A pressione atemosfereca media jè 'e 700 Pa, ma cagna 'a na zica 'e 30 Pa ncopp'â ll'Olympus Mons a cchiù ì'e 1155 nt'â ll'Hellas Planitia. Ppe ffà nu specchiale, Marte tene na pressione ca jè vascia quanno ll'1% 'e chella d’’a Terra. lL'atemosfera marziana jè fatta 'e anidride carboneca (95%), azoto (2,7%), argon (1,6%), papone, ossigeno e monossido 'e carbonio.

 
Asteme 'e metano trazute nt'â ll'atemosfera nt'â staggione 'e ll'emisfero 'e coppa

Fuje segellato na bota pe tutte[120] 'o rrovagno 'e metano nt'â ll'atemosfera marziana e nt'â ccierte zzone mpurre gruosse gruosse tummele[120]; 'a cuncentrazzione media sta nt'ê 10 ppb ppe unetà 'e volume[122][123]. Sicommo 'ô mmetano jè nu gas nstabbele ca bene spartuto nt'â radiazzione ultraviuletta nt'â nu tiempo 'e 340 anne nt'ê cunnizziune atemosfereche marziane, 'o rrovagno suojo gnefeca ca nce sta na jonte frisca 'e gas. Ntr'ê pussibbele mutive nce ponno jessere 'e vurcane, ì'e mpatte cu cumeta[124] e 'o rrovagno 'e forme 'e bita microgeche nasciute pp'o mmetano. N'autro motivo pò jessere nu prucesso nun biologgeco pp'a serpentinite ca aggesce cu ll'acqua, anidride carboneca e ll'olivina, nu minarale assaje commune ncopp'â scroza 'e Marte[125].

Nt'â vernata 'o calore s'avascia accussì tanto ca ffà cundenzà 'o 25-30% 'e ll'atemosfera, ca creja chiatte strate 'e masco o 'e anidride carboneca soleta[126]. Cu 'a staggione 'o chiatro sobbrema, causanno gruosse zumbate 'e pressione e ufère cu biente 'e 400 kh/h. Sti fenomene staggiunale carrejano na meta 'e povera e popone 'e acqua ca crejano gruosse rugne. Ste nugole fujeno futugrafate d’’o rover Opportunity int'ô 2004[127].

Tiempo

cagna
 
Maggene alleggrestrata d’’o occhiaro spazziale Hubble ô 28 'e Attrufo 2005 ca fà veré na gruossa trupea 'e arena abbecen'â ll'equatore d’’o chianeta

Ntr'â tutte chille chianite d’’o sestemma sulare Marte je chillo cu 'o tiempo cchiù spiccicato â chello terriestre pe bbia d’’a renza 'e ll'asse 'e revotazzione. 'E staggiune tuttavòta songo 'o roppio, sicommo 'o scrastamiento d’’o Sole 'o fà avé na revotazione 'e quase ruje anne. 'o Calore cagna ntr'â 'e −140 °C nt'ê vvernate pulare nfin'â 20 °C nt'â staggione. Sti ntuoste cagnamiente 'e calore nce stanno pe mmiezzo ca Marte tene n'atemosfera spomigglia, e addonche na vascia pressione, ca nun 'o fà tené 'o calore nterra[128]. N'ata luntananza jè ll'orbeta eccentreca: Marte sta abbecen'ô periastro quanno nce stà 'a staggione nt'â ll'emisfero 'e vascio e 'a vernata intâ chillo 'e coppa, e abbecen'â ll'afastro quanno jè â cemmerza. Perzò tene nu tiempo cu na escursione termeca cchiù àuta nt'ô lato 'e coppa â respietto 'e chello 'e vascio ca jè sempe cchiù jajo e freddeluso. 'O calore d’’o lato 'e coppa rint'â staggione se ponno aizà purzì 'e 30°C cchiù 'e chelle 'e na staggione 'e chillo ncoppo[129].

'E trupeje 'e arena songo assaje mpurtante e nse possono truà nt'â na parte piccirella nfin'ô chianeta sanu sano. Nce stanno specie quanno Marte sta abbecen'ô Sole e fuje segellato ca aizano 'o calore atemosfereco d’’o chianeta cu na speci'e affietto serra[130]. 'A trupea 'e arena rint'ô 2018 sarrìa una 'e chelle cchiù sturiate cu ruje rover ncopp'ô turrieno marziano ppe mesorà 'nterra (Opportunity e Curiosity) e 'ttreje sonde nt'â ll'orbeta (2001 Mars Odyssey, Mars Reconnaissance Orbiter e MAVEN).[131]. Tutt'e ruje 'e calotte pulare songo fatte 'e chiatre cummegliato 'a nu strato 'e nu mietro 'e anidride carboneca soleta ô lato 'e coppa, pe tramente 'o strato jè spisso uotto mmietre nt'ô llato 'e vascio. 'O chiatro sicco e 'o masco songo nzemmora ppecché 'o primmo cundenza cu nu calure cchiù vascio assaje e addonche aroppo a chello 'e ll'epoca quanno ffà frisco[132]. Tutt'e ruje 'e pole tenento desegne â mbrana 'e spirale ppe mmiezzo 'e ll'azzione ntr'â 'o cauro d’’o Sole e 'a sobbremazzione e cundensazione d’’o chiatro. Mpurzì 'e grannizze lloro cagnano siconn'â staggione[133].

Satiellete natorale

cagna

 Articulo prencepale: Satiellete natorale 'e Marte

 
N'assuocio ntr'ê grannizze 'e Fobos e Deimos

Marte tene ruje satiellete natorale: Fobos e Deimos. Tutt'e ruje fujeno scupierte â Asaph Hall nt'ô 1877. E nuomme d’’e lloro, Paura e Terrore, allecuordano 'a metologgia grieca, addù Fobos e Deimos accumpagnajeno 'o pate Ares, Marte pp'e Rumane, nt'â uerra. Nun jè chiaro cummo e si Marte pejaje ste ruje lune. Tutt'e ruje teneno n'orbeta â cateniello, abbecen'â ll'equatore, na cosa ca succere arraro. Tuttavota 'a cumposizzione lloro face penzà ca tutt'e ruje songo uggiette cumm'â ll'asteroide[134].

Fobos jè 'a cchiù gruossa d’’e roje lune, mesoranno 26,6 km. Tene 'a 'nbriana 'e na preta scuonceca cu assaje cratiere, cu 'o cchiù gruosso ca se chiamma Stickney e ca cummoglia quase 'a mmità d{v}}a chiattezza soja. 'A supraffigia d’’o satiellete jè cummegliata sana sana â regolite, ca refrette sul'o 6 % d’’a luce rd’’o sole. 'A denzetà jè vascia assaje e allecorda 'e meteorite condrite cravunacea e ffà penzà ca 'a luna fuje pejata d’’o campo 'e tumità 'e Marte[135]. Ll'orbeta suoja ntuoro 'o chianeta russo jè 'e sett'ore 39 menutule, tene 'a forma 'e nu rutiello e jè luntana 'e 1º r'ô chianu 'e ll'equatore; tuttavoca, sicommo ca jè poco stabbele, pò fà penzà ca fuje pejato â pocu tiempo fa. Fobos tene nu periudo 'e orbeta cchiù vascio 'e chello 'e revotazzione 'e Marte; stu fatto o fà soriere â ll'Occaso e trasere â ll'Uorto nt'â sulo unnece aore. 'A renza cchiù luongo d’’o satiellete tene 'a faccia sempe ppo chianeta matre, accussì comm'â Luna d’’a Terra. Sicommo sta abascio 'a ll'autezza sincrona, Fobos s'adda abbecenà, nt'ê 50 meliune 'e anne c'anna abbenì, sempe 'e cchiù ô chianeta, nfin'â nzoperà 'o lemmeto 'e Roche e schiattarse[136].

Deimos mmece jè 'a luna cchiù peccerella e cchiù â fora, sicommo ca jè 'e 15 km. Tene na 'nbriana 'e n'ellisse, e, abbenché tene na piccirella forza 'e tumità, tene nu gruosso strato 'e regolite ncopp'â supraffigia, ca cummoglie nu poco 'e cratiere facennola paré cchiù rregulare 'e Fobos[137]. Mpurzì cumm'â isso mperrò tene 'a stissa cumposizzione 'e ll'asteroide. Deimos stà â fora 'e ll'orbeta sincrona e se leva â ll'Uorto e nce mette cchiù 'e ruje juorne ppe trammuntà â ll'Occaso, simbé ll'orbeta soja jè 'e trienta aore e decedotto mmenutule. 'O scrastamiento â Marte jè 'e 23459 km. Cumm'â Fobos, tene sempe â stessa faccia nt'ô cielo 'e Marte. Nt'ê punte Lagrangiane 'e ll'orbeta 'e Marte nce stanne mpurzine cierte asteroide troiane. 'O primmo, 5261 Eureka, fuje truato nt'ô 1990. Annanzo nce fujeno (101429) o 1998 VF31, (121514) o 1999 UJ7 e 2007 NS2. Nsarvamiento â UJ7 ca sta nt'ô punto troiano L4, tutt'e ll'asteroide stanno nt'ô L5[138]. 'E magnituddene parute d’’e lloro stanno ntr'â 16,1 e ô 17,8[138], pe tramente 'o semiasse cchiù gruosso lloro jè 'e 1,526 UA[138]. Nu sturio accuoveto d’’a sfera 'e Hill marziana, nsarvamiento â parte ê rinto â ll'orbeta 'e Deimos ca jè nvesibbele â luce refressa â Marte, jè na smentuta ô rovagno ì'e ll'ati satiellete ca passano 'a magnitudine paruta 'e 23,5, zoè nu raio 'e 90 m ppe n'albeto 'e 0,07[139].

Astronomia ncopp'â Marte

cagna

 Articulo prencepale: Astronomia ncopp'â Marte

 
Trammunto ncopp'â Marte leggestrato d’’o Craterio Gusev ô 19 'e Majo 2005 d’’a Spirit

Grazzie 'o rovagno 'e na meta 'e satelliete, sonde e rover, se pò sturà ll'astronomia ncopp'â Marte. Si se fà nu assuocio cu 'a grannizza d’’o nnevierzo, 'o scrastamiento ntr'â Terra e Marte jè piccirillo assaje; tuttavota se pò addunà 'e cierte luntananze nt'â ll'asservazzione astronomica d’’o sestemma sulare cummo, verborazia, na nova pruspettiva d’’a Terra e d’’a Luna, d’’e satiellete Fobos e Deimos e 'a ll'ati fenomene spiccicate 'a chille terriestre, cumm'ê ll'aurore e 'e meteore[140].

 
'A Terra e 'a Luna futurafate d’’o Mars Global Surveyor l'8 'e Majo 2003 (se pò veré porzì 'o Sud Amereca)

L'8 'e Majo 2003 ê 13:00 UTC 'o Mars Global Surveyor futugrafaje 'a Terra e 'a Luna nt'â cchillu mumiento abbecene assaje â ll'elongazzione angulare massema d’’o Sole e â nu scrastamiento 'e 0,930 UA â Marte. 'E magnitudene parute fujeno −2,5 e +0,9[141]. Sti magnitudene tuttavòta cagnano assaje ppe mmiezzo d’’o scrastamiento e 'a pusizzione d’’a Terra e d’’a Luna. Â Marte se pò mporzì veré 'o tranzeto da Terra annanz'ô Sole. 'O cchiù frisco fuje ll'11 'e Majo 1984[142], pe ttramento chillo annanzo se ntrojeta p'ô 10 'e Noviembro 2084. Fobos pare â Marte cu nu diametro angulare 'e nu tierzo a respietto 'e chello d’’a Luna veruta d’’a Terra, pe tramente Deimos pare na stella. Nu crestiano pò veré 'o tranzeto d’’e ruje satiellete annanz'ô Sole mporzì sì ppe Fobos s'adda parlà 'e n'aggrisse d’’a stella, pe tramente ca Deimos sarrìa cumm'â nu punto nt'ô cateniello d’’o Sole.

Venere e Giove sarrìano nu poco cchiù lummenuse d’’a Terra verute â Marte; Venere, simbé tene nu scrastamiento cchiù àuto e nu diametro angulare cchiù vascio 'e chillo d’’a Terra, tene n'albedo cchiù àuta assaje, ppe mmiezzo d’’a novolusetà soja. Simbé sanza mminute, accussì cummo veruto d’’a Terra, trescarrìa nt'ô cielo marziano cu na magnitudine d’’a parte 'e −3,2. Giove sarrìa nu poco cchiù lummenoso â respietto 'e cummo se vere d’’a Terra, quanno sta int'â ll'apposizzione, sicommo ca tene nu scrastamiento cchiù vascio â Marte, e stralucesse 'e magnitudine −2,8[143].

Bita ncopp'â Marte

cagna

 Articulo prencepale: Bita ncopp'â Marte

 
Nu scantone d’’o meteorite ALH 84001 arù se ponno veré cierte strutture â catena ammacare 'e reggene biologgeca (1996)

'O 16 'e Aùsto 1996 'a rrevista Science nunziaje ca truaje nzaje ca facettero penzà ca nce steva bita ncopp'â Marte nt'ô meteorite ALH 84001[144]. Fatecajeno â truata 'e scenzate d’’o Johnson Space Center (JSC) Dr. David McKay, Dr. Everett Gibson e Kathie Thomas-Keprta nzemmor'â na chiorma 'e ll'Stanford University dereggiuta d’’o Prufessò Richard Zare. 'O meteorite fuje truato addu ll'Allan Hills (Antartide) e fuje uno d’’e primme rurece meteoriete truate ncopp'â Terra ca teneno 'e carattere chimmece d’’o turreno marziano. Aropp'â n'anàlese microbiologgeca, mineraloggeca, geochimmeca e chimeca se penzaje ca nt'â ll'ebbreca ntr'â 'e quattre e treje meliarde 'e anne primma, quann’’o chianeta jera cchiù ummeto e ngottato, ncopp'â Marte nce stevano bite spiccicate assaje 'e nanobattiere ca stevano ncopp'â Terra[145]. 'E rresolte 'e stu sturio fujeno parate â cummuneta 'e scenziate ca truajeno na meta 'e allaje ncopp'ê resortate. 'O 17 'e Decembre 2014 'o rover marziano Curiosity seggellaje 'o rovagno 'e metano nt'â ll'atemosfera 'e Marte, cchiù 'e riece bote 'e valure standar, truanno asteme 'e mulecole organeche (cumm'ê cumpuoste 'e ll'idrogeno, ossigeno e carbonio). Simbé jè na mpurtante scupierta, s'adda agghiostà 'e pise si 'a jonte 'e sti elemeniente jè 'o vero biologgeca, pecché 'o mmetano pò nascere mpurzì 'a pruciesse geologgece.

Allaje mpopulare ncopp'â bita ncopp'â Marte

cagna

Spisso, 'e furmazziune natorale ncopp'â su'raffiggia marziane fujeno ntreppecate cummo uggiette artificiale e nzaie 'e ll'asistenza 'e nu populo ntelligente. 'A Faccia ncopp'â Marte jè ll'asempio cchiù annummenato[146].

Nutarelle

cagna
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Marte. URL cunzurdato ô 11 'e Majo 2017.
  2. ↑ Joseph G. O’Rourke, 1º 'e Noviembro 2012, Terrestrial planet evolution in the stagnant-lid regime: Size effects and the formation of self-destabilizing crust, Icarus, 221, 2, pp. 1043–1060.
  3. ↑ Teresa Wong, 2 'e Julio 2015, Towards scaling laws for subduction initiation on terrestrial planets: constraints from two-dimensional steady-state convection simulations, Progress in Earth and Planetary Science, vol. 2, n. 1.
  4. ↑ 4,0 4,1 Ashley Yeager(19 'e Julio 2008).. (EN) Ashley Yeager "Impact May Have Transformed Mars". (19 'e Julio 2008).. URL cunzurdato ô 26 'e Noviembro 2008.
  5. ↑ 5,0 5,1 Ian Sample. (EN) Cataclysmic impact created the north-south divide on Mars. URL cunzurdato ô 26 'e Noviembro 2008.
  6. ↑ NASA. (EN) NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended. URL cunzurdato ô 15 'e Decembre 2008.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 NASA. (EN) MarsFact Sheet. 29 'e Noviembro 2007. URL cunzurdato ô 17 'e Abbrile 2018.
  8. ↑ Corriere della Sera. www.corriere.it. URL cunzurdato ô 8 'e Jugno 2018.
  9. ↑ (ES) Acercamiento de Marte a la Tierra - Año 2729. cuandopasa.com. URL cunzurdato ô 8 'e Jugno 2018.
  10. ↑ (22-08-2003). "Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years". URL cunzurdato ô 14 'e Aùsto 2010.
  11. ↑ (EN) What can you expect to see with your telescope?. URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2017.
  12. ↑ Brian Ventrudo. (EN) The 2016 Opposition of Mars – An Observer's Guide. URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2017.
  13. ↑ (EN) How Telescopes Work. HowStuffWorks, 8 'e Noviembro 2000. URL cunzurdato ô 8 'e Jugno 2018.
  14. ↑ Marte, le spettacolari tempeste di sabbia durano mesi FOTO. 16 'e Jugno 2016. URL cunzurdato ô 8 'e Jugno 2018.
  15. ↑ (EN) Mars Retrograde. URL cunzurdato ô 19 'e Majo 2015.
  16. ↑ Greco, op. cit., p. 111
  17. ↑ (EN) Assorted planetary/lunar events
  18. ↑ Sagan, op. cit.
  19. ↑ Dave Snyder. (EN) An Observational History of Mars. URL cunzurdato ô 10 'ìe Marzo 2009.
  20. ↑ The 'Canali' and the First Martians. URL cunzurdato ô 19 'e Majo 2017.
  21. ↑ (EN) Tracing the Canals of Mars: An Astronomer's Obsession. URL cunzurdato ô 19 'e Majo 2017.
  22. ↑ W. W. Payne. The Planet Mars in Popular Astronomy, vol. 3 (in en) The SAO/NASA Astrophysics Data System, 1896. pp. 345-348
  23. ↑ Kevin Zahnle. (EN) Decline and fall of the martian empire. URL cunzurdato ô 10 'e Marzo 2009.
  24. ↑ (EN) Mariner 4: First Spacecraft to Mars. space.com. URL cunzurdato ô 19 'e Majo 2017.
  25. ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 25,11 25,12 25,13 25,14 (EN) Missions to Mars. URL cunzurdato ô 12 'e Julio 2018.
  26. ↑ Seedhouse, op. cit., p. 132
  27. ↑ Tatarewicz, op. cit., p. 74
  28. ↑ Robert Roy Britt. (EN) Odyssey Spacecraft Generates New Mars Mysteries. URL cunzurdato ô 24 'e Noviembro 2008. (archiviato â ll'url reggenale ô 2 'e Frevaro 2009)
  29. ↑ Bertaux et al., Jean-Loup (9 'e giùgno 2005). (EN) Discovery of an aurora on Mars. URL cunzurdato ô 24 'e nuvembre 2008.
  30. ↑ Tony Phillips. (EN) Avalanches on Mars. URL cunzurdato ô 29 'e majo 2017.
  31. ↑ (EN) Phoenix: The Search for Water, NASA. URL cunzurdato ô 23 'e Noviembro 2008.
  32. ↑ University of Arizona news. (EN) Frozen Water Confirmed on Mars. URL cunzurdato ô 23 'e nuvembre 2008.
  33. ↑ (RU) Проект "Марс-500" (Projekt "Mars-500"). mars500.imbp.ru. URL cunzurdato ô 13 'e Julio 2018.
  34. ↑ NASA. (EN) Looking for Signs of Past Water on Mars. URL cunzurdato ô 24 'e Noviembro 2008.
  35. ↑ (EN) Atkinson, Nancy. «End of the Road for Spirit Rover», Universe Today, 25 'e Majo 2011. URL cunsultato 'o 30 'e Majo 2017.
  36. ↑ (EN) Mars Rover Opportunity Begins Study of Valley's Origin. nasa.gov. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  37. ↑ ««Curiosity è al sicuro su Marte. Incredibile...» Festa da oro olimpico alla Nasa per il rover», Corriere.it, 6 'e Austo 2012. URL cunsultato 'o 6 'e Austo 2012.
  38. ↑ La sonda Curiosity arriva su Marte. LaStampa.it, 6 'e Austo 2012. URL cunzurdato ô 6 'e Austo 2012.
  39. ↑ (EN) NASA Mars Rover Fully Analyzes First Soil Samples. NASA, 3 'e Decembre 2012
  40. ↑ Anche l'India è arrivata su Marte - Wired. Wired, 24 'e Settiembre 2014. URL cunzurdato ô 13 'e Julio 2018.
  41. ↑ Agenzia Spaziale Italiana (ASI). (EN) EXOMARS: sbarco congiunto su Marte. URL cunzurdato ô 29 'e Majo 2017.
  42. ↑ «Ecco quello che resta della sonda Schiaparelli: “Si è schiantata a 300 all’ora su Marte”», 21 'e Attrufo 2016.
  43. ↑ (EN) NASA Approves 2018 Launch of Mars InSight Mission. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  44. ↑ (EN) CubeSats to the Rescue?. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  45. ↑ ESA. (EN) ExoMars. URL cunzurdato ô 29 'e Majo 2017. (archiviato â ll'url reggenale ô 23 'e Frevaro 2009)
  46. ↑ Paul Rincon BBC News. (EN) European Mars launch pushed back. URL cunzurdato ô 25 'e Noviembro 2008.
  47. ↑ NASA. (EN) Urey: Mars Organic and Oxidant Detector. URL cunzurdato ô 6 'e Marzo 2009.
  48. ↑ Agenzia Spaziale Italiana (ASI). EXOMARS. Un rover europeo sul Pianeta Rosso. URL cunzurdato ô 6 'e Frevaro 2009.
  49. ↑ (EN) Mars 2020 Rover. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  50. ↑ (JA) 惑星資源探査⼩型テラヘルツ探査機. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  51. ↑ (EN) Emirates Mars Mission Hope Spacecraft. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  52. ↑ (EN) China shows first images of Mars rover, aims for 2020 mission. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  53. ↑ (EN) India eyes a return to Mars and a first run at Venus. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  54. ↑ (EN) Elon Musk: SpaceX can colonise Mars and build moon base. URL cunzurdato ô 4 'e Attrufo 2017.
  55. ↑ (EN) Britt, Robert. "When do we get to Mars?". URL cunzurdato ô 25 'e Noviembro 2008.
  56. ↑ (EN) Barack Obama revives call to put humans on Mars by the 2030s. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  57. ↑ (EN) 'Get to Mars during my first term': Donald Trump talks to Nasa astronauts in livestream. URL cunzurdato ô 30 'e Majo 2017.
  58. ↑ (EN) Liftoff for Aurora: Europe's first steps to Mars, the Moon and beyond. (11 'e Attrufo 2002). URL cunzurdato ô 29 'e Majo 2017. (archiviato â ll'url reggenale ô 2 'e Attrufo 2010)
  59. ↑ A. N. Halliday, H.Wänke, J.-L. Brick, 4=R. N. Clayton, 2001, The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars, Space Science Reviews, vol. 96, n. 1/4, pp. 197-230.
  60. ↑ Ashley Yeager. (EN) Impact May Have Transformed Mars. ScienceNews.org, 19 'e Julio 2008. URL cunzurdato ô 25 'e Abbrile 2017.
  61. ↑ Ian Sample. (EN) Cataclysmic impact created north-south divide on Mars. Science @ guardian.co.uk, 26 'e Jugno 2008. URL cunzurdato ô 25 'e Majo 2017.
  62. ↑ 62,0 62,1 JR Minkel, Scientific American. (EN) Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest. 25 'e Jugno 2008. URL cunzurdato ô 12 'e Marzo 2009.
  63. ↑ Kenneth Chang. (EN) Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say. New York Times, 26 'e Jugno 2008. URL cunzurdato ô 25 'e Abbrile 2017.
  64. ↑ Bibring J.-P., 2006, Global Mineralogical and Aqueous Mars History Derived from OMEGA/Mars Express Data, Science, vol. 312, pp. 400–404.
  65. ↑ Bishop J.L., 2008, Phyllosilicate Diversity and Past Aqueous Activity Revealed at Mawrth Vallis, Mars, Science, vol. 321, pp. 830–833.
  66. ↑ Hartmann, op. cit., pp. 33-34
  67. ↑ Werner S.C., 2009, The Global Martian Volcanic Evolutionary History, Icarus, vol. 201, pp. 44-68.
  68. ↑ J. W. Head, L- Wilson, The Noachian-Hesperian Transition on Mars: Geological Evidence for a Punctuated Phase of Global Volcanism as a Key Driver in Climate and Atmospheric Evolution, 42nd Lunar and Planetary Science Conference, 2001.
  69. ↑ {Barlow N.G., 2010, What We Know about Mars from Its Impact Craters, The Geological Society of America, v. 122, n. 5/6, nn. 644–657.
  70. ↑ Tanaka K.L., 1986, The Stratigraphy of Mars, Journal of Geophysical Research, vol. 91, n. B13, E139–E158.
  71. ↑ Carr, op. cit.
  72. ↑ Rossman P. P. Irwin III, Kenneth L. Tanaka, Stuart J. Robbins, 2013 , Distribution of Early, Middle, and Late Noachian cratered surfaces in the Martian highlands: Implications for resurfacing events and processes, Journal of Geophysical Research, v. 118, pp. 278–291.
  73. ↑ Solex. Università degli Studi di Napoli Federico II. (EN) "Mars' Orbital eccentricity over time".. URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2008. (archiviato â ll'url reggenale ô 7 'e Settiembre 2007)
  74. ↑ Jean Meeus. (EN) "When Was Mars Last This Close?". URL cunzurdato ô 18 'e Marzo 2009. (archiviato â ll'url reggenale ô 16 'e Majo 2008)
  75. ↑ (EN) "Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years". URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2008.
  76. ↑ S. C. Solomon, et al.. (EN) New Perspectives on Ancient Mars. (Fevraro 2005). URL cunzurdato ô 3 'e Abbrile 2009.
  77. ↑ M. T. Zuber. (EN) The crust and mantle of Mars. (Julio 2001). URL cunzurdato ô 3 'e Abbrile 2009.
  78. ↑ Dave Jacqué, APS X-rays reveal secrets of Mars' core, Argonne National Laboratory, 2003.
  79. ↑ C. M. Bertka, Y.-W. Fei. (EN) Mineralogy of the Martian interior up to core-mantle boundary pressures. (marzo 1997). URL cunzurdato ô 3 'e Abbrile 2009.
  80. ↑ 80,0 80,1 A. Rivoldini, 2011-06, Geodesy constraints on the interior structure and composition of Mars, Icarus, vol. 213, n. 2, pp. 451–472.
  81. ↑ What is Mars Made Of? Composition of Planet Mars. Space.com. URL cunzurdato ô 16 'e Julio 2018.
  82. ↑ 82,0 82,1 (EN) Why is only half of Mars magnetized?. URL cunzurdato ô 16 'e Julio 2018.
  83. ↑ Il Sole, Marte e la sua atmosfera. MEDIA INAF. URL cunzurdato ô 16 'e Julio 2018.
  84. ↑ Haberle, R. M.; et al. (2001). (EN) On the possibility of liquid water on present-day Mars. URL cunzurdato ô 29 'e Abbrile 2017. (archiviato â ll'url reggenale ô 5 'e Iennaro 2009)
  85. ↑ Heldmann, Jennifer L.; et al. (7 'e Majo 2005). (EN) "Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions". URL cunzurdato ô 28 'e Noviembro 2008.
  86. ↑ Kostama,Kreslavsky,Head.. (EN) "Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars",. (3 'e Jugno 2006). URL cunzurdato ô 29 'e Abbrile 2017. (archiviato â ll'url reggenale ô 18 'e Marzo 2009)
  87. ↑ NASA (15 'e Marzo 2007).. (EN) Mars' South Pole Ice Deep and Wide".. URL cunzurdato ô 28 'e Noviembro 2008.
  88. ↑ (EN) Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator. URL cunzurdato ô 20 'e Decembre 2008.
  89. ↑ University of Texas at Austin. (EN) Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes. URL cunzurdato ô 7 'e Abbrile 2009. (archiviato â ll'url reggenale ô 25 'e Julio 2011)
  90. ↑ Richard A. Kerr. (EN) PLANETARY SCIENCE: Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts. URL cunzurdato ô 20 'e Decembre 2008.
  91. ↑ Journal of Geophysical Research, Planets 112: E12S99, Boynton. (EN) "Concentration of H, Si, Cl, K, Fe, and Th in the low and mid latitude regions of Mars". URL cunzurdato ô 29 'e Majo 2017. (archiviato â ll'url reggenale ô 1º 'e Decembre 2008)
  92. ↑ Topographic control of hydrogen deposits at low latitudes to midlatitudes of Mars, Journal of Geophysical Research, W. C. Feldman, T. H. Prettyman, S. Maurice, vol. 110, n. E11, 2005.
  93. ↑ Michael C. Malin, Kenneth S. Edgett. (EN) Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars. URL cunzurdato ô 20 'e Decembre 2008.
  94. ↑ NASA. (EN) NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars. URL cunzurdato ô 7 'e Abbrile 2009.
  95. ↑ BBC. (EN) Water 'flowed recently' on Mars. URL cunzurdato ô 7 'e Abbrile 2009.
  96. ↑ NPR. (EN) Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests. URL cunzurdato ô 7 'e Abbrile 2018.
  97. ↑ NASA. (EN) Mineral in Mars 'Berries' Adds to Water Story. 18 'e Marzo 2004. URL cunzurdato ô 7 'e Abbrile 2018. (archiviato â ll'url reggenale ô 9 'e Noviembro 2007)
  98. ↑ McEwen, A. S.; et al.. (EN) A Closer Look at Water-Related Geologic Activity on Mars. 18 'e Marzo 2004. URL cunzurdato ô 7 'e Abbrile 2009.
  99. ↑ P. H. Smith, 3 'e Julio 2009, H2O at the Phoenix Landing Site, Science, vol. 325, n. 5936, pp. 58–61.
  100. ↑ Johnson John. (EN) There's water on Mars, NASA confirms. Los Angeles Times, 1º 'e Aùsto 2008. URL cunzurdato ô 6 'e Settiembre 2017.
  101. ↑ Marte, l’annuncio della Nasa: "Sul pianeta rosso scorrono ruscelli d’acqua salata durante le stagioni calde". URL cunzurdato ô 9 'e Majo 2017.
  102. ↑ Spazio, Nasa: Su Marte ruscelli di acqua salata. la Repubblica, 28 'e Settiembre 2015
  103. ↑ R. Orosei, 25 'e Julio 2018, Radar evidence of subglacial liquid water on Mars, Science, pp. eaar7268.
  104. ↑ Il radar italiano MARSIS individua la presenza di acqua liquida su Marte. Agenzia Spaziale Italiana, 25 'e Julio 2018. URL cunzurdato ô 26 'e Julio 2018.
  105. ↑ Kenneth Chang. (EN) Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say. URL cunzurdato ô 12 'e Marzo 2009.
  106. ↑ Guinness, op. cit., p. 12
  107. ↑ John Watson. (EN) Extraterrestrial Volcanism. United States Geological Survey, 5 'e Frevaro 1997. URL cunzurdato ô 6 'e Settiembre 2017.
  108. ↑ Giovanni Leone, Majo 2014, A network of lava tubes as the origin of Labyrinthus Noctis and Valles Marineris on Mars, Journal of Volcanology and Geothermal Research, vol. 277, pp. 1–8.
  109. ↑ R. Irwin, T. Maxwell, A. Howard, R. Craddock, D. Leverington, 2002, A Large Paleolake Basin at the Head of Ma'adim Vallis, Mars, Science, vol. 296, pp. 2209-2212.
  110. ↑ Shawn Wright. (EN) Infrared Analyses of Small Impact Craters on Earth and Mars. URL cunzurdato ô 26 'e Mmarzo 2009. (archiviato â ll'url reggenale ô 12 'e Jugno 2007)
  111. ↑ Windows to the Universe. (EN) Martian Global Geography. URL cunzurdato ô 26 'e Marzo 2009.
  112. ↑ G.W. Wetherill. (EN) Problems Associated with Estimating the Relative Impact Rates on Mars and the Moon. URL cunzurdato ô 26 'e Mmarzo 2009.
  113. ↑ G. E. Cushing, T. N. Titus, J. J. Wynne, P. R. Christensen.. (EN) Themis Observes Possible Cave Skylights on Mars. URL cunzurdato ô 27 'e Marzo 2009.
  114. ↑ Northen Arizona University. (EN) [http://news.nau.edu/nau-researchers-find-possible-caves-on-mars/ NAU researchers find possible caves on Mars]. URL cunzurdato ô 22 'e Noviembro 2017.
  115. ↑ Associated Press. (EN) Mars Avalanche Caught on Camera. URL cunzurdato ô 12 'e Marzo 2009.
  116. ↑ 116,0 116,1 William Sheehan. (EN) The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. Chapter 4 "Areographers". URL cunzurdato ô 21 'e Abbrile 2017. (archiviato â ll'url reggenale ô 1º 'e Julio 2017)
  117. ↑ H. Frommert, C. Kronberg. (EN) Christiaan Huygens. URL cunzurdato ô 25 'e Marzo 2009.
  118. ↑ (EN) PIA03467: The MGS MOC Wide Angle Map of Mars. JPL. URL cunzurdato ô 11 'e Mmarzo 2017.
  119. ↑ Robbins Stuart J.. (EN) Elemental composition of Mars' atmosphere. Case Western Reserve University Department of Astronomy, 14 'e Settiembre 2006. URL cunzurdato ô 6 'e Settiembre 2017. (archiviato â ll'url reggenale ô 15 'e Jugno 2011)
  120. ↑ 120,0 120,1 120,2 Emiliano Ricci, L'origine del metano di Marte, Le Scienze, marzo 2009, vol. 487, pp. 30-31.
  121. ↑ NASA (31 'e Jennaro 2001). (EN) The Solar Wind at Mars. URL cunzurdato ô 9 'e Frevaro 2018. (archiviato â ll'url reggenale ô 27 'e Majo 2012)
  122. ↑ ESA. (EN) Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere. 30 'e Marzo 2004. URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2008.
  123. ↑ V. Formisano, S. Atreya, T. Encrenaz, N. Ignatiev, M. Giuranna (2004) Science n°306. "Detection of Methane in the Atmosphere of Mars".. URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2008.
  124. ↑ M. E. Kress, C. P. McKay. (EN) Formation of methane in comet impacts: implications for Earth, Mars, and Titan. URL cunzurdato ô 2 'e Abbrile 2018.
  125. ↑ C. Oze, M. Sharma. (EN) Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars. URL cunzurdato ô 2 'e Abbrile 2009.
  126. ↑ J. T. Mellon, W. C. Feldman, T. H. Prettyman (2003). (EN) "The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars". URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2008.
  127. ↑ NASA. (EN) Mars' desert surface.... URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2008. (archiviato â ll'url reggenale ô 7 'e Julio 2007)
  128. ↑ NASA (13 'e Decembre 2004). (EN) Mars Rovers Spot Water-Clue Mineral, Frost, Clouds.. URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2008.
  129. ↑ Jason C. Goodman (22 s'e Settiembre 1997). (EN) The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate.. URL cunzurdato ô 29 'e Majo 2017. (archiviato â ll'url reggenale ô 5 'e Jennaro 2009)
  130. ↑ Tony Philips NASA (16 'e Julio 2001). (EN) Planet Gobbling Dust Storms.. URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2008. (archiviato â ll'url reggenale ô 3 'e Majo 2009)
  131. ↑ (EN) NASA Encounters the Perfect Storm for Science. 13 'e Jugno 2018. URL cunzurdato ô 22 'e Jugno 2018.
  132. ↑ David Darling. (EN) Mars, polar caps.. URL cunzurdato ô 22 'e Noviembro 2008.
  133. ↑ J.D. Pelletier (2004). (EN) How do spiral troughs form on Mars?. URL cunzurdato ô 21 'e Noviembro 2017.
  134. ↑ Jacobson, R.A., The Orbits and Masses of the Martian Satellites and the Libration of Phobos, 2010, The Astronomical Journal, vol. 139, n. 2, pp. 668-679.
  135. ↑ Emily Lakdawalla. (EN) Phobos: New gravity data and an update on the Phobos-Grunt landing site. The Planetary Society, 16 'e Attrufo 2008. URL cunzurdato ô 23 'e Majo 2017.
  136. ↑ Physics of bodily tides in terrestrial planets and the appropriate scales of dynamical evolution, 2007, Journal of Geophysical Research, vol. 112, n. E12, pp. E12003.
  137. ↑ Veverka, J.; Burns, J. A., pp. 527-529, 1980.
  138. ↑ 138,0 138,1 138,2 (EN) List Of Martian Trojans. URL cunzurdato ô 8 'e Abbrile 2009.
  139. ↑ Scott S. Sheppard, David Jewitt e Jan Kleyna. (EN) A Survey for Outer Satellites of Mars: Limits to Completeness. URL cunzurdato ô 17 'e Marzo 2009.
  140. ↑ Jean-Loup Bertaux, François Leblanc, Olivier Witasse, Eric Quemerais, Jean Lilensten, S. A. Stern, B. Sandel e Oleg Korablev. (EN) Discovery of an aurora on Mars. URL cunzurdato ô 11 'e Marzo 2009.
  141. ↑ NASA, JPL, Malin Space Science Systems. (EN) Earth, Moon, and Jupiter, as Seen From Mars. MGS MOC Release No. MOC2-368. URL cunzurdato ô 11 'e Marzo 2009.
  142. ↑ JPL Solar System Simulator. (EN) Transit of the Sun by Earth from the center of Mars. URL cunzurdato ô 11 'e Marzo 2009.
  143. ↑ Perelman, op. cit..
  144. ↑ Search for Past Life on Mars: Possible Relic Biogenic Activity in Martian Meteorite ALH84001, D.S. McKay, Science, 1996, vol. 273, n. 5277, pp. 924-930.
  145. ↑ Donald L. Savage, James Hartsfield, David Salisbury. Johnson Space Center, Stanford University. (EN) Meteorite Yields Evidence of Primitive Life on Early Mars. 7 'e Aùsto 1996. URL cunzurdato ô 9 'e Mmarzo 2009.
  146. ↑ (EN) Cydonia - the face on Mars. European Space Agency. URL cunzurdato ô 17 'e Abbrile 2016.

Bibbliografia

cagna
  • Carr Michael H.. The Surface of Mars., Cambridge Planetary Science Series (in en) Cambridge University Press, 2006.
  • Margaret Cheney. Tesla, man out of Time (in en) Englewood Cliffs, 1981.
  • È. Dhorme. Les religions de Babylonie et d'Assyrie (in fr) Parigi, 1945.
  • Craig Glenday. Guinness World Records Random House, Inc., 2009.
  • Greco Pietro. L'astro narrante: La Luna nella scienza e nella letteratura italiana Springer, 2009.
  • Grossinger Richard. Planetary Mysteries: Megaliths, Glaciers, the Face on Mars and Aboriginal Dreamtime (in en) North Atlantic Books, 1986.
  • Hartmann William K.. A Traveler’s Guide to Mars: The Mysterious Landscapes of the Red Planet (in en) New York, Workman, 2003.
  • Yakov Perelman; Arthur Shkarovsky-Raffe. Astronomy for Entertainment (in en) University Press of the Pacific, 2000.
  • Carl Sagan. Cosmos (in en) New York, Random House, 1980.
  • Seedhouse Erik. Tourists in Space: A Practical Guide (in en) Springer, 214. 9783319050386
  • Joseph N. Tatarewicz. Space technology & planetary astronomy (in en) Indiana University Press, 1990.
  • Veverka, J., Burns, J. A.. The moons of Mars in Annual review of earth and planetary sciences. Volume 8. (in en) Palo Alto, Calif., Annual Reviews, Inc., 1980.

Vvoce pariente

cagna

Ate prugiette

cagna

Jonte â fore

cagna


 
Wikimedaglia
Chista è 'na vvoce ca fa parte dde articule 'n vitrina, zzo'è una dde migliore vvoce criate dda cummunetà.
Fuje ricanusciute 'o 2 'e aùsto 2019

Signala 'na vvoce          Archivio         Tutte ll'articule 'n vitrina

Estratto 'e "https://nap.wikipedia.org/w/index.php?title=Marte&oldid=667447"