Campania: Cagnamiente nfra 'e versiune

'O nomme Campania vène do termene [[LengaLengua latina|latino]] ''''campus'''', ca vò dicere campagna, e pe mesca linguistica, d'o termene [[osco]] ''''Kampanom'''', cu cuje se vuleva 'ntennere l'area int'é vecinanze da città 'e [[Capua]]. E pure, s'àdda precisà ca 'e studie a riguàrdo nun songo arrevate a cumclusione univuche, pecché nun è chiaro si a parola ''''Campania'''' fosse na derivazione 'e l'aggettivo mudificato 'e Capua (Capua, Capuania, Campania), o pure s'adda mèttere a cumfronto cu "campagna", comme facésse presupponere l' espressione canusciuta "Campania felix". Si o senzo fosse chisto, se vò sottalineà ca o sustantivo latino "campus" tène propeto o significato 'e "chiana, campagna chjena", ca stesse a 'ntennere, assjeme, o [[clima]] favorevule pure canusciuto, a fertilità particulara e a bellezza 'e l'area.

Pe chellu ca reguarda o rilievo, putimmo pe primma cosa distinguere, a dorsala appenninica centrala, ca va ra nord-ovèst a sud-èst e cumprenne massicce comme: (Matése, Taburno, Avèlla, Terminio, Cervialto, [[Alburno]], [[Cervati]]), a cuje sègue verzo est na zona 'e autechiane e conche ([[BenevjentoBeneviento]], [[Montecalvo Irpino]], [[Ariano Irpino]],[[Valle Caudina]], ecc). Int'a zona litorala truvammo massicce 'e origena vulcaneca (Somma-[[Vesuvio]], [[Campe FlegrejeFlegree]]) e 'e origena sedimentaria ([[monte Lattare]] e Massico). é chiane chiu 'mpurtante songo ao nòrd chella dpdo ciummesciumme Garigliano e chella do ciummesciumme Vulturno; quest'urdema tocca a sud o surco dpdo ciummesciumme Sarno e custituisce a Chiana Campana, chiu propeta, fertile e cu na cumcentrazione auta 'e pupulazione. Arricurdammoce, pò, a chiana do ciumme Sèle a sùd, ca forma a chiana 'e Pestum e a chiana salernetana. A est dé massicce 'e l''Alburno e do Cervati se stenne o Vallo 'e Diano attraverzato d'o ciumme Tanagro ca ao prencipio éva nu laco pleistocenico gruosso. É ciummesciumme se meneno 'n prevalenzia int'o [[Mare TirrènoTirreno|TirrènoTirreno]] e teneno na currèra spigulosa, cu gole a burrone tra é massicce varje da regionereggione. É fonte songo cupiose e sorgeno aé pjere dé riljeve calcarie, addò songo frequente fenomene [[carsismu|carseche]].

L'isula 'e Ischia, 'e 46 [[km²]] e' superficja e 61 mila abitante circa jè a chiu grossa 'e l'isule do golfo 'e Napule. D'o punto 'e vista ammenistrativo se sparte a seje cummune: [[Barano 'e Ischia]], [[Casamicciula]], [[Furijo]], [[Ischia (NA)|Ischia]], [[Lacco Amèno]], [[Serrara Funtana]], pure ca è stata appresentata na pruposta 'e leggia regionala 'e iniziativa popolarèsca pe puté arrevà a unu ''''Cummune Unico'''' 'e l'Isula 'e Ischia, criato pe [[referendum]] popolare. Pe o mumento se sta aspettanno n'indizione ra parta da Regione Campania, pure ca nun ce stanno obblighe a pruposeto. D'o punto 'e vista naturale l'isula appresènta assaje caratteristiche, ca le veneno pure ra l'origena vulcanica, ca tra l'ati cose ha rennuto possibile o sviluppo 'e n' attività economica prupizia, mannata annanze d'o [[turismeturismo]] sia termale, ca balneare. O [[Monte Epomeo]], è a cimma chiu ajaveta 'e l'isula 'e Ischia, cu 789 metre. Pe ce arrevà se pote ì fino e a lucaletà annummenata Funtana e ra là s'à da ì annanze a père fino e 'ncoppa â vétta o, comm ausaveno 'e campagnuole antanne, 'n cuollo aé ciucce. A vecino â cimma 'e tufo vèrde ce stanno é rjeste 'e n' eremo e a chiesélla addedicata a S. Nicola 'e Bari. D'a cimma se pote veré na visuale 'e bellèzza 'ncumparabile ca va ra Capri, a [[Ponza]], [[Gaeta]], Napule, o Vesuvio, é [[Monte Lattare]] e a penisula surrentina.

A Campania se pote spartere a doje zone climatiche: chella cu nu clima mite, 'nfluenziata d'a presènzia do mare, ca cumprènne a costa do [[PruinciaPruvincia 'e Caserta|casertano]], do [[PruinciaPruvincia 'e Napule|napulitano]] e a costa do [[PruinciàPruvincia 'e SaljernoSalierno|salernetano]] (assjeme a l'arcipèlago) addò se poteno sèntere chiu assaje é benefìcie do mare; e chella cu nu clima chiu rigido, ca cumprènne é zone 'nterne addò se sènte a presènzia da muntagna: pe chestu a vjerno int'é zone 'e muntagna se rigistreno temperature rigide, e pure int'é valle nu mancheno gelate e banche 'e [[neglia]], aé vota accumpagnate ra ciuccate 'e néve ca se fanno sempe chiu cupiose mano mano ca se trase dint'ao paése e se saglie 'e altitudine. Â està se pote arrevà a temperature aute e ce stanno jurnate a [[sole]] chino, e pure é caratteristiche orografiche e a 'nfluènzia benèfica do mare, renneno o cavero chiu suppurtabile.

Doppo da [[uèrra 'e successione polacca]] a Campania passaje aé Borbone. O primmo re fuje Carlo 'e Borbone, rummasto cèlebre pe avé abbiate assaje rifòrme 'n campo economico e liggislativo. A capitala, [[Napule]], addevènta centro culturale e 'ntellettuale, 'e chiu 'e addeventà una dé città europeje chiu pupulose e avanzate. Doppo 'e l'esperjenza corta da Repubblica Partenopeja 'e Napule, ao [[1799]], [[NapulioneNapoleone Bonaparte]] annummenaje Re 'e Napule ao cainàto [[Gioacchino Muràt]] ca abolètte na vota e pe sempe o feudo. Doppo 'e l'età 'e Napulione o [[Cumgrèsso 'e Vjenna]] turnaje a affidà o Regno dé Doje Secilie aé Borbone. Pure a Campania fuja pò 'nteressata int'é rebellione liberale e int'é muvemjente pe l'Unità 'e l'Italia. Ao [[1861]] a regione fuje annettuta ao Règno d'Italia. Cu tutta a custruzione do centro siderurgico 'e Bagnole e a bunifica 'e cocche zona malarica a regione fuje assaje tuccata ra l'emigrazione.

Int'a l' [[anne 1970]] e [[Anne 1980]] se vedètte n' aumènto da [[criminalità organizzata]] . O [[23 'e nuembrenuvembre]] [[1980]] succedètte nu [[Tarramoto 'e l'Irpinia|tarramoto]] ca ne colpètte na parta grossa. Ogge ancora a Campania rummane na regione italiana cu parecchie prublematiche, a primma jè a [[criminalità organizzata]] e l' [[Crise da munnezza â Campania|emergènzia da munnezza]].

Cu é 5.790.187 abitante ca tène, a Campania jè tra é regione chiu abitate 'e l'[[Italia]], e ghiè pure chella cu a denzità abitativa chiu auta (427,7 ab/km²). Ma é squilibrie da distribuzione 'e l'abitante 'ncoppa ao territorio songo enorme: é pruince 'e [[PruinciaPruvincia 'e Avellino|Avellino]] e [[PruinciaPruvincia 'e BenevjentoBeneviento|Benevjento]] tèneno 156 e 139 àb/km² a peròna; chella 'e [[PruinciaPruvincia 'e Caserta|Caserta]] ne tène o duppio (333 ab/km²) e adderettura chella 'e [[PruinciaPruvincia 'e Napule|Napule]] ne tène 2.632, e ghiè a pruincia cu a denzità 'e pupulazione chiu auta 'e tutta Italia. Doppo 'e [[Napule]] songo [[SaljernoSalierno]] e [[Giugliano]] é città chiu pupulose (l'urdema jè a città nu capo luogo chiu pupulosa 'e l'Italia).

*A [[TombulaTombola]] (int'aé fèste 'e [[Natale]])

Pe l'[[Eurostat]], l'istituto dé statistiche 'e l'[[UnioneAunione Europejaeuropea]], a Campania sta tra é regione chiu povere 'e l'Europa. A [[rènneta]] da regione jè uguala ao 66,2 pe cjento da media cuntinentala, o dato chiu vascio do sud Italia (fermo ao 69,6 pe cjento).

A Campania, doppo dé [[PugliaPùglia|Puglie]] e dè [[Abruzzo|Abruzzi]], jè a regione chiu 'ndustrializzata 'e l'Italia meridionala. É pruince 'e [[Pruvincia 'e Napule|Napule]], [[Pruvincia 'e Salierno|Saljerno]] e [[Pruvincia 'e Caserta|Casèrta]] songo ra chistu puntò 'e vista é zone chiu ricche. Propeto l'area 'ndustrjala 'e Casèrta, ca se trova a l'asciuta 'e l'[[autostrada]] 'e Casèrta Sud, grazie a nu nummero gruosso 'e fabbriche, jè ogge una dé zone chiu 'ndustrializzate da regione e 'e tutto o Meridione 'e l'Italia.

Assaje 'mpurtanzia tène o settore [['ndustria alimentara|alimentare]] (cumservazione 'e prudotte agricule, pastificie), relazionate cu n' [[agricultura]] sviluppata (pummarole, specie a [[Pummarola 'e San Marzano 'e l'agro sarnese-nucerino|San Marzano DOP]] 'e l'[[Agro Nucerino Sarnese]] e agrume chiu assaje 'ncoppa â [[cutjeracustiéra amalfetanaMarfitana]]), [[frutticultura]] e aé derivate ra l'[[allevamjento]] (latticine e furmagge, tra cuje a [[muzzarella 'e vufera]]) int'é pruince 'e Casèrta e Saljerno. A Benevjento jè canusciuta a pruduzione du turrone e du liquore; 'ncoppa a na bona parta da regione stanno presènte cultevazione vitivinicule ca danno origena a vino 'e qualità specjala (Es. [[Taurasi]],[[Grjeco 'e Tufo]],[[Fiano 'e Avellino]]).

{{vèdvedi anche|Camorra}}