Campania: Cagnamiente nfra 'e versiune

|zona = 'a [[Talia]] meriddiunale <!-- 'e Salierno -->

|populazzione = <5.765763.001<585 small>(30/0406/2013)</small>

|denzita = 424423,05 <!-- 1.747,45 -->95

|commune = 551 <!-- -->550

'A '''Campania''' è na [[reggione]] 'e ll'[[Italia]] Meridiunale. Cunta 65.074763.882585 abetante e tene a denzità 'e pupulazzione cchiù auta dde reggione [[italia]]ne ma è 'a sicunna, aropp' 'a [[Lummardìa]], pe' nummero totale 'e abetante. 'O [[capoluoco]] sujo è [[Napule]]. è tuccata a ovest, sud-ovest cu 'o [[Mar Tirreno]], a nord-ovest cu 'o [[Lazzio]], a nord cu 'o [[Mulise]], a nord-est cu 'a [[Pùglia]] e a est cu 'a [[Lucania]]. <br>'O nomme Campania vene d&#39;&#39;o termene [[lengua latina|latino]] ''campus'' ca vò dicere campagna e, pe mesca linguistica, d&#39;&#39;o termene osco ''Kampanom'', cu cuje se 'ndicava l'area da zona d&#39;&#39;a cità 'e [[Capua]].

Pe chellu ca reguarda o rilievo, putimmo pe primma cosa distinguere, a dorsala appenninica centrala, ca va ra nord-ovèst a sud-èst e cumprenne massicce comme: (Matése, Taburno, Avèlla, Terminio, Cervialto, [[Alburno]], [[Cervati]]), a cuje sègue verzo est na zona 'e autechiane e conche ([[Beneviento]], [[Montecalvo Irpino]], [[Ariano Irpino]],[[Valle Caudina]], ecc). Int'a zona litorala truvammo massicce 'e origena vulcaneca (Somma-[[Vesuvio]], [[Campe Flegree]]) e 'e origena sedimentaria ([[monte Lattare]] e Massico). é chiane chiu 'mpurtante songo ao nòrd chella do sciumme Garigliano e chella do sciumme Vulturno; quest'urdema tocca a sud o surco do sciumme Sarno e custituisce a Chiana Campana, chiu propeta, fertile e cu na cumcentrazione auta 'e pupulazione. Arricurdammoce, pò, a chiana do ciumme Sèle a sùd, ca forma a chiana 'e Pestum e a chiana salernetana. A est dé massicce 'e l'' Alburno e do Cervati se stenne o [[Vallo 'e Diano]] attraverzato d'o ciumme Tanagro, ca ao prencipio éva nu laco pleistocenico gruosso. É sciumme se meneno 'n prevalenzia int'o [[Mare Tirreno|Tirreno]] e teneno na currèra spigulosa, cu gole a burrone tra é massicce varje da reggione. É fonte songo cupiose e sorgeno aé pjere dé riljeve calcarie, addò songo frequente fenomene [[carsismu|carseche]].

Nisida (d'o grjeco isula peccerella) jè n'isula peccerella ca fa parte 'e l'arcipèlago 'e l'isolè[[isule FlegrèeFlegree]], a poca distanzia d'a custjera 'e Capo Pusilleco, a l'intèrno do territorio da città 'e Napule. o "status" ca tène 'e isula, antanne pacifico, ogge vène cumtestato pecché ra cocche decènnio è cummunecato ra nu puntile luongo 'e preta ao cumtinente.

L'isula 'e Ischia, 'e 46 [[km²]] e' superficja e 61 mila abitante circa jè a chiu grossa 'e l'isule do golfo 'e Napule. D'o punto 'e vista ammenistrativo se sparte a seje cummune: [[Barano 'e Ischia]], [[Casamicciula]], [[Furijo]], [[Ischia (NA)|Ischia]], [[Lacco Amèno]], [[Serrara Funtana]], pure ca è stata appresentata na pruposta 'e leggia regionala 'e iniziativa popolarèsca pe puté arrevà a unu ''''Cummune Unico'''' 'e l'Isula 'e Ischia, criato pe [[referendum]] popolare. Pe o mumento se sta aspettanno n'indizione ra parta da Regione Campania, pure ca nun ce stanno obblighe a pruposeto. D'o punto 'e vista naturale l'isula appresènta assaje caratteristiche, ca le veneno pure ra l'origena vulcanica, ca tra l'ati cose ha rennuto possibile o sviluppo 'e n' attività economica prupizia, mannata annanze d'o [[turismo]] sia termale, ca balneare. O [[Monte Epomeo]], è a cimma chiu ajaveta 'e l'isula 'e Ischia, cu 789 metre. Pe ce arrevà se pote ì fino e a lucaletà annummenata Funtana e ra là s'à da ì annanze a père fino e 'ncoppa â vétta o, comm ausaveno 'e campagnuole antanne, 'n cuollo aé ciucce. A vecino â cimma 'e tufo vèrde ce stanno é rjeste 'e n' eremo e a chiesélla addedicata a [[San Nicola 'e Mira|S. Nicola 'e Bari]]. D'a cimma se pote veré na visuale 'e bellèzza 'ncumparabile ca va ra Capri, a [[Ponza]], [[Gaeta]], Napule, o Vesuvio, é [[Monte Lattare]] e a penisula surrentina.

===[[Vivara]]===

Verzo o finale do seculo V d.C. é [[longobarde]] calajeno 'n [[Italia]] arrevànno fino e a Campania. Cu a fundazione do [[Ducàto é Benevjento]] e pò cu a caruta 'e Pavia addeventaje principàto e verzo o seculo XI addeventaje pussesso do puntéfice (annummenato d'é storiche ''''o balcone do Papa 'ncoppa ao Sud Italia''''), a Campania perdètte l'unità, pecché o rjesto do territorio rummanètte a [[Bisanzio]]. L'anno [[1030]] é [[normanne]] acquisètteno o feudo é [[Aversa]], primmo pussèsso do loro ao Sud Italia. A Campania fuje pò aunata cu o [[Règno 'e Secilia]], e miso 'n mano aé suvrane respettive ([[Altavilla]], [[Hohenstaufen]], [[Angioine]] e [[Aragunèse]]). O Regno 'e Secilia addeventaje chiu tarde nu vicerègno da [[Spagna]], e o vicerré stèva 'e sède a [[Napule]], ca addeventa capitala. A pulitica dé suvrane spagnuole stéva da parta dé cete chiu aggiate: chestu provocaje é rebellione d'a parta dé classe chiu povere. Una dé fiure da rebellione 'e chest'epuca fuje [[Masaniello]], ca purtaje annanze na campagna agguerruta contro ao vicerré.

===D'é BorboneBurbone a l'Unità 'e l'Italia===

Doppo da [[uèrra 'e successione polacca]] a Campania passaje aé [[Borbone 'e Napule|Burbone]]. O primmo re fuje Carlo 'e Borbone, rummasto cèlebre pe avé abbiate assaje rifòrme 'n campo economico e liggislativo. A capitala, [[Napule]], addevènta centro culturale e 'ntellettuale, 'e chiu 'e addeventà una dé città europeje chiu pupulose e avanzate. Doppo 'e l'esperjenza corta da Repubblica Partenopeja 'e Napule, ao [[1799]], [[Napoleone Bonaparte]] annummenaje Re 'e Napule ao cainàto [[Gioacchino Muràt]] ca abolètte na vota e pe sempe o feudo. Doppo 'e l'età 'e Napulione o [[Cumgrèsso 'e Vjenna]] turnaje a affidà o [[Regno déd''e Ddoje Sicilie|Regno d<nowiki>''</nowiki>e Doje Secilie]] aé Borbone. Ao [[1861]] a regione fuje annettuta ao Règno d'Italia. Cu tutta a custruzione do centro siderurgico 'e [[Bagnole]] e a bunifica 'e cocche zona malarica a regione fuje assaje tuccata ra l'emigrazione.

Int'a l' [[anne 1970]] e [[Anneanne 1980]] se vedètte n' aumènto da [[criminalità organizzata]] . O [[23 'e nuvembre]] [[1980]] succedètte nu [[Tarramoto 'e l'Irpinia|tarramoto]] ca ne colpètte na parta grossa. Ogge ancora a Campania rummane na regione italiana cu parecchie prublematiche, a primma jè a [[criminalità organizzata]] e l' [[Crise da munnezza â Campania|emergènzia da munnezza]].

Pure 'mportante jè o settore [['ndustria meccanica|meccanico]], cu l'[[Alfa Romeo]] a [[Pomigliano a l'Arco]], a [[FMA]] 'e [[Avellino]] e é [[Cantjere navale 'e Castjellammare 'e Stabia|cantjere navale 'e Castjellamare 'e Stabia]], senza se scurdà 'e l'industria aerospaziala ca tène pure into a chesta zona uno dé pole chiu essenziale â Campania cu l'[[Alenia Aeronautica]]. A [[Solofra]] (AV) stà cumcentrato uno dé chiu 'mpurtante pole europèje pe chellu ca riguarda l'industrie du cuojo e da concia dé pelle; presente int'â zona songo pure assaje industrie chimiche comme a [[BASF]].

D'o punto 'e vista ammenistrativo, a Campania sta spartuta a cinco pruince: a' [[Pruvincia 'e Avellino|Pruincia 'e Avellino]], ca cumprénne cjentoricennòve cummune, a [[Pruvincia 'e Beneviento|Pruincia 'e Benevjento]], ca cumprénne sittantòtto cummune, a [[Pruvincia 'e Caserta|Pruincia 'e Caserta]], ca cumprénne cjento e quatto cummune, a [[Pruvincia 'e Napule|Pruincia 'e Napule]], ca cumprénne nuantaruje cummune, e a [[Pruvincia 'e Salierno|Pruincia 'e Saljerno]] (a chiu grossa), ca cumprénne cjentocinquantòtto cummune. [[Napule]] jè na [[città metropolitana]]. O tissuto urbano da regione aùna 'e cinco capeluoghe int'a una cunurbaziona grossa.