Campania: Cagnamiente nfra 'e versiune

Pe chelluchello ca reguarda 'o rilievo, putimmo pe primma cosa distinguere, 'a dorsala appenninica centrala, ca va da nord-ovèst a sud-èst e cumprenne massicce comme: (Matése, Taburno, Avèlla, Terminio, Cervialto, [[Alburno]], [[Cervati]]), a cuje sègue verzo est na zona 'e autechiane e conche ([[Beneviento]], [[Montecalvo Irpino]], [[Ariano Irpino]], [[Valle Caudina]], ecc). Int'a zona litorala truvammo massicce 'e origena vulcaneca (Somma-[[Vesuvio]], [[Campe Flegree]]) e 'e origena sedimentaria ([[monte Lattare]] e Massico). é'E chianecchiane chiucchiù 'mpurtante songo aoa nòrd chella dod' sciumme'o [[sciummo]] [[Garigliano]] e chella dod' sciumme'o Vulturnosciummo [[Volturno]]; questchest'urdema tocca a sudsudd' o surco dod' sciumme'o sciummo [[Sarno (sciummo)|Sarno]] e custituisce 'a Chiana Campana, chiucchiù propeta, fertile e cu na cumcentrazione auta 'e pupulazionepupulazzione. Arricurdammoce, pò, 'a chiana dod' 'o ciummesciummo Sèle a sùdsùdd, ca forma 'a chiana 'e Pestum[[Paestum]] e 'a chiana salernetana. A est déd' 'e massicce 'e lll' Alburno e dod' 'o Cervati se stenne 'o [[Vallo 'e Diano]], attraverzato d' 'o ciummesciummo Tanagro, ca aoô prencipio éva nu laco pleistocenico gruosso. É'E sciumme se meneno 'nnprevalenzia prevalenzia intdint'o [[Mar Tirreno|Tirreno]] e teneno na currèra spigulosa, cu gole a burrone tra é massicce varje dad' 'a reggione. É 'E fonteffonte songo cupiose e sorgeno aéê pjere déd' 'e riljeve calcarie, addò songo frequente fenomene [[carsismu|carseche]].

Ll'[[arcipelago campano]] jè compuoseto da 3tre [[isula|isule]] prencepale: [[Ischia]], [[Capri]] e [[Proceta]], celebre pe tutto 'o munno pe 'e bellezzebbellezze naturale, e da ate doje isule menore: [[Vivara]] (attaccata a Proceta da nu ponte) e [[Nisida]] (attaccata ô cuntinente).

Nisida (d'o grjecogrieco ''isula peccerella'') jè n'isula peccerella ca fa parte 'e lll'arcipèlago 'e lll'[[isule Flegree]], a poca distanzia d'a custjera 'e Capo Pusilleco, a lll'intèrno dod' 'o territorio dad' 'a città 'e Napule. o'O "status" ca tène 'e isula, antanne pacifico, ogge vène cumtestato pecché rada cocche decènnio è cummunecato rada nu puntile luongo 'e preta aoô cumtinente.

LLl'isula 'e Capri se trova int'o [[Gurfo 'e Napule]]. Sita rimpètto â penisula[[Penisula surrentinasurrientina]], jè canusciuta pe 'a bellèzza soja d'é tjempe'e tiempe 'e lll'impèrio[[impero romano]]. L'isula è, a differènzia déd' 'e vecine Ischia e Proceta, 'e origena carsica. AoÔ prencipio éva aunataauiata â [[Penisulapenisula surrientina]], ma chiucchiù tarde fuje agliuttuta pe na parta d'o mare e spartuta quinde d'a terraferma, addò ogge se trova 'o [[stritto 'e Vocca Piccerella]]. Capri appresènta na struttùra morfologica cumplessa, cu cimeccime 'e mèdia altèzza ([[Monte Sularo]] (589 m) e Monte 'e Tiberio (334 m)) e autechiane alarghe 'nterne, tra cuje 'o prencepale è chillo annummenato "'e Anacapri".

L'isula 'e Ischia, 'e 46 [[km²]] e'e superficjasuprafiggie e 61 mila abitante circa, jè 'a chiucchiù grossa 'e lll'isule dod' gurfo'o [[Gurfo 'e Napule]]. D'o punto 'e vista ammenistrativo se sparte a seje cummune: [[Barano d'Ischia]], [[Casamicciola Terme|Casamicciula]], [[Forio|Furijo]], [[Ischia (NA)|Ischia]], [[Lacco Ameno]], [[Serrara Fontana]], pure ca è stata appresentata na pruposta 'e leggia regionala 'e iniziativa popolarèsca pe puté arrevà a ununu ''''Cummune Unico'''' 'e l'Isula 'e Ischia, criato pe [[referendum]] popolare. Pe 'o mumento se sta aspettanno n'indizione rada parta dad' 'a RegioneReggione Campania, pure ca nun ce stanno obblighe a pruposeto. D'o punto 'e vista naturale l'isula appresènta assaje caratteristiche, ca le veneno pure rada l'origena vulcanica, ca tra l'ati cose ha rennuto possibile o sviluppo 'e n' attività economica prupizia, mannata annanze d'o [[turismo]] sia termale, ca balneare. 'O [[Monte Epomeo]], è 'a cimma chiucchiù ajaveta 'e lll'isula 'e Ischia, cu 789 metre. Pe ce arrevà se pote ì fino e aâ lucaletà annummenata Funtana e rada là s'à da ì annanze a père fino e 'ncoppa â vétta o, commcomme ausaveno 'e campagnuole antanne, 'n cuollo aéê ciucce. A vecino â cimma 'e tufo vèrde ce stanno é'e rjeste 'e n' eremo e 'a chiesélla addedicata a [[San Nicola 'e Mira|S. Nicola 'e Bari]]. D'a cimma se pote veré na visuale 'e bellèzza 'ncumparabile ca va rada Capri, a [[Ponza]], [[Gaeta]], Napule, 'o [[Vesuvio]], é'e [[Monte Lattare]] e 'a penisula surrientina.

L'isula 'e Vivara jè n'isula piccerella dod' 'o gurfo 'e Napule situata a poca distanzia rada lll'isule 'e Proceta e 'e Ischia e appartenenta aoô gruppo 'e lll'isule flegrèe. L'isula ammesura 0.4 km² sirca e tène nu perimetro 'e 3 km circa cu na forma 'e mezaluna; o'o riljevo chiucchiù ajaveto ammesura 110 mètre 'ncoppa aoô livèllo dod' 'o mare e sta situato aoô centro 'e lll'isula. Vivara sta sottaposta â giurisdizione ammenistrativa dod' 'o Cummune 'e Proceta, a cuje sta cummunecata rada nu ponte suttile. Sta disabitata e ghiè na resèrva naturala statala, parta dod' 'o parco regionale déd' 'e Campe Flegreje. Tutto 'o litorale suojosujo pò fa parta 'e lll'area naturala marina pruteggiuta Regno 'e Nettuno. É'E pontepponte estrème songo 'a pontàponta 'e Mjezojuorno a SudSudd e 'a ponta Capetjello a Nòrd, arrevutata verzo l'isula 'e Proceta. 'A ponta d'Alaca, a Ovèst, defenesce 'o punto chiucchiù stritto dod' 'o canale 'e IschiàIschia, pe tramente tutta 'a custjeracustiera orjentalaorientala, ripida e scuscèsa, vèna chiammata 'a Carcara.

A Campania se pote spartere a doje zone climatiche: chella cu nu clima mite, 'nfluenziata d'a presènzia d' 'o mare, ca cumprènne 'a costa d' 'o [[Pruvincia 'e Caserta|casertano]], d' 'o [[Pruvincia 'e Napule|napulitano]] e 'a costa d' 'o [[Pruvincia 'e Salierno|salernetano]] (assjeme a ll'arcipelago) addò se poteno sèntere chiù assaje 'e benefìcie d' 'o mare; e chella cu nu clima chiù rigido, ca cumprènne 'e zonezzone 'nterne addò se sènte 'a presènzia d' 'a muntagna: pe chestu a vjerno dint' 'e zonezzone 'e muntagna se rigistreno temperature rigide, e pure int' 'e vallevvalle nun mancheno gelate e banche 'e [[neglia]], a vote accumpagnate da ciuccate 'e néve ca se fanno sempe chiù cupiose mano mano ca se trase dint' ô paése e se saglie 'e altitudine. Â està se pote arrevà a temperature aute e ce stanno jurnate a [[sole]] chino, e pure 'e caratteristiche orografiche e 'a 'nfluènzia benèfica d' 'o mare, renneno 'o cavero chiù suppurtabile.

D' 'o punto 'e vista [[precipitazioni|precipitativo]], a chiù parta d' 'a regione arresulta esposeta aéê vjente ummete atlantiche pe 'a vecenanzia relativa dad' 'a dorsala appenninica â custjera. Ne cumsègueno valure chiuchiù tosto abbundante pure 'ncoppa aéê costeccoste (media attuorno a 1.000 mm pape anno, a parte cocche valore nu poco 'nferiore 'ncoppa aoô litorale casertano). Cosa curiosa, é'e valure minime é'e chiovere se rigistreno propeto chiuchiù int'a lll'entrotèrra rada chillchell'atuato lato dod' 'o sparte-aque appenninicoappennineco: chistchest'urdemo tenne a fà saglì a ovèst fino e 2.000 mm é'e valure pluviometriche 'e cocche località 'e lll'[[Irpinia]], pe tramente oltre aoô sparte-aque a est s'acala subeto fino e 600-700 mm.

Verzo 'o finale d"o [[V seculo]] 'e [[lungobarde]] calajeno 'n [[Italia]] arrevànno fino e aâ Campania. Cu 'a funnazzione d*' 'o [[Ducato 'e Beneviento]], e pò cu 'a caruta 'e [[Pavia]], addeventaje prencepato e verzo 'o [[XI seculo]] addeventaje pussesso d"o puntefice (annummenato d'ée storiche ''''o barcone d"o [[Papa]] 'ncoppa aoô Sud Italia''''), 'a Campania perdètte lll'unità, pecché 'o rjestoriesto dod' 'o territorio rummanètte a [[Bisanzio]]. L'anno [[1030]] 'e [[nurmanne]] acquisètteno 'o feudo é'e [[Aversa]], primmo pussèsso do loro aoô Sud Italia. 'A Campania fuje pò aunataaunita cu 'o [[Regno 'e Sicilia]], e miso 'n mano aéê suvrane respettive ([[Altavilla]], [[Hohenstaufen]], [[Angioine]] e [[Aragunese]]). 'O Regno 'e SeciliaSicilia addeventaje chiuchiù tarde nu vicerègno dad' 'a [[Spagna]], e 'o vicerré stèva 'e sède a [[Napule]], ca addeventaera addeventata [[Capitale (città)|capitale]] d' 'o Regno 'e Sicilia, e po' d' 'o [[Regno 'e Napule]], dint'ô [[1266]]. 'A pulitica déd' 'e suvrane spagnuole stéva da parta déd' 'e cete chiuchiù aggiate: chestuchesto provocaje é'e rebellione d'a parta déd' 'e classecclasse chiuchiù povere. Una déd' fiure'e daffiùre d' 'a rebellione 'e chest'epuca fuje [[Masaniello]], ca purtaje annanze na campagna agguerruta contro aoô vicerré.

===D"e Burbone a l'Unità 'e lll'Italia===

Doppo 'a [[uèrra 'e successione polacca]] 'a Campania passaje aéê [[Borbone 'e Napule|Burbone]]. 'O primmo re fuje Carlo 'e BorboneBurbone, rummasto cèlebre pe avé abbiate assaje rifòrme 'n campo economico e liggislativo. 'A capitala, [[Napule]], addevènta centro culturale e 'ntellettuale, 'e chiuuna d' 'e addeventà una dé cittàccittà europejeeuropee chiuchiù pupulose e avanzate. Doppo 'e lll'esperjenza corta d"a [[Repubbreca Partenopea]] 'e Napule, aoô [[1799]], [[Napoleone Bonaparte]] annummenaje Re 'e Napule aoô cainàto [[Gioacchino Murat]] ca abolètte na vota e pe sempe 'o feudo. Doppo 'e lll'età 'e Napulione 'o [[Cumgresso 'e Vienna]] turnaje a affidà 'o [[Regno d''e Ddoje Sicilie|Regno d<nowiki>''</nowiki>e Doje Secilie]] aéê BorboneBurbone. AoÔ [[1861]] 'a regione fuje annettuta aoô Règno d'Italia. Cu tutta 'a custruzione dod' 'o centro siderurgico 'e [[Bagnole]], e 'a bunifica 'e cocche zona malarica, 'a regione fuje assaje tuccata rada lll'emigrazione.