Marte: Cagnamiente nfra 'e versiune
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
m fix |
riordino voce using AWB |
||
Riga 1:
[[
'''Marte''' jè 'o quarto [[chianeta]] r{{v}}o [[sestemma sulare]] cunsideranno 'o scrastiamento r'ô [[Sole]]<ref name="inaf">{{cita web|url=http://archive.oapd.inaf.it/pianetav/L15_03S.html|titulo=Marte|acciesso=11 'e Majo 2017}}</ref>; jè vesibbele â uocchio annuro e jè ll'urdemo r{{v}}e [[chianite terriestre|chianite 'e tipo terriestre]] aroppo 'a [[Mercurio]], [[Venere]] e 'a [[Terra]]. Annumenato 'o '''Chianeta russo''' pe mmiezzo r{{v}}o culore r{{v}}a scorza soja causato â ll'[[ossido 'e fierro]] ca 'a cummoglia<ref name="inaf" />, Marte peglia 'o nomme 'e nu [[Marte (Dio)|Dio]] r{{v}}a [[metologia romana]]<ref name="inaf" /> e 'o simbulo astronomeco suojo rappresenta 'o scuto e 'a lanza r{{v}}o ddio (♂).
Riga 8:
== Asservazzione ==
{{Articulo prencepale|Asservazzione 'e Marte}}
[[
 [[uocchio annuro]] Marte pare 'e nu culore iallenizzo, purtuàllo o russigno e ppe' lommenosetà jè chillo ca cagna 'e cchiù nt'â ll'orbeta suoja ntr'â tutte 'e chianite â fora: 'a [[magnetudine paruta]] suoja jè ntr'â na spagliocca 'e +1,8 nfin'â nu massemo 'e −2,91 à ll'[[apposizzione (astronomia)|apposizzione]] perieleca<ref name=Marsfact>{{cita web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|autore=NASA|data=29 'e Noviembro 2007|titulo=MarsFact Sheet|acciesso=17 'e Abbrile 2018 |lengua=en}}</ref> (canasciuta cummo granne apposizzione). Ppe mmiezzo 'e ll'[[eccentrecetà orbitale]] 'o scastamiemto cagna â ognedune apposezzione producenno piccirille e granne apposezziune, cu nu diametro paruto ntr'â 3,5 e 25,1 [[siconno (geometria)|sicunne 'e arco]]. 'O 27 'e Aùsto [[2003]] ê 9:51:13 [[tiempo anneverzale|UT]] Marte steva abbecino â Terra cummo maje rint'â quase 60 000 anne: 55 758 006 km (zoè 0,372 719 UA). Zò fuje possebbele pecché Marte steva â nu ghiuorno â ll'apposezzione e â treje juorne â 'o perielio suojo, nu fatto ca 'o facette vesebbele assaje r'ô chianeta. Tuttavota stu abbecenamiento jè sulo 'e poco cchiù auto 'e ll'ate. Verborazia 'o 22 'e Aùsto [[1924]] 'o scrastamiento zico fuje 'e 0,372 846 UA e se penza ca 'o 24 'e Aùsto 2208 sarrà 'e 0,372 79 UA<ref>{{Cita web |url=https://www.corriere.it/Rubriche/Astronomia/marteagosto/index.shtml |titulo=Corriere della Sera |editore=www.corriere.it |acciesso=8 'e Jugno 2018}}</ref>. 'O abbecenamiento cchiù auto 'e sti mille anne sarrà mmece ô 8 'e Settiembre 2729<ref>{{Cita web |url=https://www.cuandopasa.com/index.php?v=v8450j |titulo=Acercamiento de Marte a la Tierra - Año 2729 |editore=cuandopasa.com |lengua=es|acciesso=8 'e Jugno 2018}}</ref>, quanno Marte sarrà â 0,372 004 UA r'â Terra<ref>{{cita web|url=http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html|titulo="Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years"|autore=(22-08-2003)|acciesso=14 'e Aùsto 2010 |legua=en}}</ref>.
Riga 15:
== Storia 'e ll'asservazziune ==
[[
Aroppo â [[Venere]] e [[Giove]], Marte jè 'o chianeta cchiù facele â veré r{{v}}a Terra pe mmiezzo r{{v}}a lummenosetà relativa e r{{v}}o particulare culore russo. Perzò ggià 'e popule 'e cultura grieca-romana 'o nchippavano â mmaggene 'e [[Ares]]/[[Marte (dio)|Marte]], dio r{{v}}a [[uerra]]<ref name="inaf" />. Ntr'â 'e primme ca accumenciaje â chiaità 'e ll'asservazziune 'e Marte se pò allecurdà [[Aristotele]], ca s'addunaje ca passava â reto â Luna<ref>{{cita|Greco|p. 111}}</ref> penzanno 'e avé nu nzaio 'e nu [[Sestemma geocentreco|annevierzo geocentreco]]. Ô 13 'e Attrufe [[1590]] [[Michael Maestlin]] asservaje 'o sulo guattamiento saputo 'e Marte â Venere nt'â cità germanese 'e [[Heidelberg]]<ref>{{Cita web|http://www.projectpluto.com/mut_pln.htm|titulo=Assorted planetary/lunar events|lengua=en}}</ref>. Ô 1609 [[Galileo Galilei|Galileo]] fuje 'o primmo cristiano â appizzà nu ucchialone â Marte. Fu je sulo â fine r{{v}}o [[XIX seculo]] ca asservazziune e 'a migliurìa r{{v}}a tecneca ca facettero avé na vesione abbastante chiara e mnprecisa ppe canoscere cummo jè fatto 'o vero 'a superfiggia marziana. Ô 5 'e Settiembre [[1877]] nce fuje na apposizzione perieleca e rint'â chill'anno ô astronomo taliano [[Giovanni Schiaparelli]], nt'â chillo mumiento [[Milano]], pegliaje nu ucchialone 'e 22 cm ppe disegnà 'a primma mappa minuta 'e Marte r{{v}}. Nt'â mappa nc'erano chille ca fujeno annumenate "[[Ncarze 'e Marte|nCarze]]", ca aroppo se venette â sapé jessere sulo llesejune, sicommo 'a supraffigia r{{v}}o chianeta teneva na meta 'e luonghe riche annumenalle cummo â 'e sciumme r{{v}}a Terra<ref>{{cita|Sagan}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html|titulo=An Observational History of Mars |autore=Dave Snyder |acciesso=10 'ìe Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.
[[
Schiaparelli tuttavòta traruceddete nt'â lengua ngrese 'o termene "ncarzo" cu ''canal'', zoè "lagne", e nun ''channel'', purtaje 'e scenziate 'e tutt{{v}}o munno â crerere ca ncopp'â Marte nce stevano furmaliette<ref>{{Cita web|url=https://www.nasa.gov/audience/forstudents/postsecondary/features/F_Canali_and_First_Martians.html|titulo=The 'Canali' and the First Martians|acciesso=19 'e Majo 2017|lenga=en}}</ref>, pe ntramente 'o scenziato chiataje sulo 'e gruosse surche ncopp'â supraffigia. Mprurenzato 'a stu fatto, ll' [[astronomo]] [[Stati Aunite d'America|merecano]] [[Percival Lowell]] funnaje nu [[asservatorio astronomeco|asservatorio]], ll'[[asservatorio Lowell]], ca teneva nu occhiaro 'e 300 e 450 mm ca benette ausato nt'â ll'apposizzione r{{v}}ô [[1894]] e chille aroppo. Pubbrecaje na morra 'e libbre ncopp'â Marte e ll'ideie ncopp'â ll'asistenza 'e bbita ncopp'ô chianeta e 'e ncarze artificiale avettero na gruossa mprurenza ncopp'â penione pubbreca<ref>{{Cita web|url=http://www.space.com/13197-mars-canals-water-history-lowell.html|titulo=Tracing the Canals of Mars: An Astronomer's Obsession|acciesso=19 'e Majo 2017|lengua=en}}</ref>. Ntr'â ll'astronome ca verettero 'e "furmaliette" 'e Marte se ponno sllercurdà mpurre [[Henri Joseph Anastase Perrotin|Henri Joseph Perrotin]] e Louis Thollon 'e [[Nizza]]<ref>{{cita libro |autore=W. W. Payne |capitulo=The Planet Mars |titulo=Popular Astronomy, vol. 3 |editore=The SAO/NASA Astrophysics Data System|anno=1896|paggene=345-348 |lengua=en}}</ref>. Nascette rint'ô stisso periudo 'a mmaggene 'e nu munno viecchio, ô cuntrario r{{v}}a Terra 'e mmiezza aità, arò 'a seccagna e 'o tiempo ncuorio custregnettero 'o populo 'e Marte â fravecà gruoose furmaliette: nu''[[topos]]'' ca avette nu gruosso socciesso nt'â [[fantascenza]].
Riga 30:
=== Messiune passate ===
[[
'O primmo socciesso s'avette int'ô 1964 cu 'o trasèto r{{v}}ô [[Mariner 4]] r{{v}}a [[NASA]]<ref name="missions" />. 'A primma asservazzione abbecenata 'e Marte addeventaje 'o mutivo 'e nu sacco 'e allaie: simbé â nu lato ll'aentusesmo gruoos rr{{v}}o succiesso eva purtà ll'ecunumia e 'a politeca pe ate messiune, â ll'ato lato 'e risurdate devierze 'e ll'aspiette 'e nu chianta ricco 'e bbita e chiante, purtattero â avascià 'e sorde rate pe ll'esplorazzione r{{v}}o chianeta, agghiurnanno 'e messiune ggià penzate<ref>{{Cita|Tatarewicz|p. 74}}</ref>. 'O primmo sbarcaccio mmece nce fuje ô 1971 grazzie â 'e suvieteche [[Prugramma Mars#Mars 2 e 3|Mars 2 e 3]] ca mperrò perdettero 'e cuntatte cu 'a Terra poche minutele aroppo<ref name="missions" />. Aroppo fuje lanzato r{{v}}â NASA 'o [[prugramma Viking]] r{{v}}ô 1975, cu ruje satiellete cu nu modulo 'e sbarcaggio ca tuccajeno 'a supraffigia nt'ô 1976<ref name="missions" />. 'O [[Viking 1]] rimanette ppe seje anne, tramente 'o [[Viking 2]] ppe treje<ref name="missions" />. Grazzie â llòro se putettero avé 'e primme futugrafie â cculure r{{v}}a supraffigia 'e Marte 'e qualetà accussì auta â jessere ancora ausate.
Riga 36:
Nt'ô 1988 'e module sovieteche r{{v}}o [[Prugramma Phobos]] (Phobos 1 e Phobos 2) fujeno mannate pp'ô sturio 'e Marte e rr{{v}}e ruje lune rr{{v}}e soje; 'o signale 'e Phobos 1 se perdette pe tramente ca jera 'e tranzeto e Phobos 2 ngarraje â mannà futugrafie r{{v}}o chianeta e 'e Fobos, mperrò se ntufaje primma 'e lebberà 'e ruje sonde ncopp'â luna<ref name="missions" />. Aropp'â rocoliata dint'ô 1992 r{{v}}o [[Mars Observer]]<ref name="missions" />, 'a NASA mannaje ô 1996 'e [[Mars Global Surveyor]]<ref name="missions" />; 'a messione fuje nu socciesso e fernette ô 2001. 'E cuntatte se nfucetijeno nt'ô Noviembro r{{v}}ô 2006 aroppo riece anne. Nu mese aroppo ô lanzo r{{v}}o Surveyor, 'a NASA lanzaje 'o [[Mars Pathfinder]] cu 'o robot [[Sojourner]], ca sbarcaje nt'ô [[Ares Vallis]]<ref name="missions" />; mpurre sta messione fuje nu socciesso e addeventaje annumenate ppe 'e mmaggene ca mannaje ncopp'â Terra. Ô 2001 'a NASA mannaje 'o satiellete [[2001 Mars Odyssey|Mars Odyssey]] ca, cu nu [[spettrometro]] â [[ragge gamma]], truaje gruosse tummule 'e idrogeno rint'â [[regolite]] marziana. Se penza ca ll'idrogeno steva rint'â gruosse deposète 'e chiatre<ref>{{cita web|url=http://www.space.com/missionlaunches/odyssey_update_030314.html|titulo=Odyssey Spacecraft Generates New Mars Mysteries|autore=Robert Roy Britt|acciesso=24 'e Noviembro 2008 |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090202174659/http://www.space.com/missionlaunches/odyssey_update_030314.html |dataarchivio=2 'e Frevaro 2009 |lengua=en}}</ref>. 'A messione r{{v}}a sonda fernette int'ô Settiembre 2010 e aroppo se ausaje cummo satiellete 'e nchippo rint'ê cummunecazzione ntr'â 'e messiune ncopp'â supraffigia r{{v}}o chianete e 'e cintre 'e cuntruollo â terra<ref name="missions" />.
[[
Ô 2003 ll'[[Aggenzia Spazziale Europea|ESA]] lanzaje 'o [[Mars Express|Mars Express Orbiter]] nzemmora 'o modulo 'e sbarcaggio [[Beagle 2]], ca fuje addecchiarato perduto nt'ô Frevaro 2004<ref name="missions" />. 'A chiorma r{{v}}o [[Planetary Fourier Spectrometer]], alluggiata rint'ô satiellete, addunaje 'o rrafagno 'e metano. Nt'ô Jugno 2006 ll'ESA annunziaje 'o smecciamiento 'e [[Aurora polare|aurore]]<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v435/n7043/abs/nature03603.html|titulo=Discovery of an aurora on Mars|autore=Bertaux et al., Jean-Loup (9 'e Jugno 2005)|acciesso=24 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. 'O 12 'e Austo 2005 fuje 'a bbota 'e [[Mars Reconnaissance Orbiter]] r{{v}}a NASA, ca appassaje â meta ô 10 ì'e Marzo 2006 ppe na messione 'e ruje anne. Ntra 'e busse nce steva 'a ffà na mappa r{{v}}o turrieno 'e Marte e r{{v}}e cunnizziune atemosfereche ppe truà nu loco ppe sbarcà nt'ê messiune aroppo. 'O Mars Reconnaissance Orbiter scattaje 'e primme mmaggene 'e vvalanghe nt'ô polo 'e coppa r{{v}}o chianeta ô 3 'e Marzo 2008<ref>{{cita web|url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2008/03mar_avalanche|titulo=Avalanches on Mars|autore=Tony Phillips|acciesso=29 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. 'O [[Phoenix Mars Lander]], lanzato ô 4 'e Austo 2007, appassaje 'o polo 'e coppa ô 25 'e Majo 2008<ref name="missions" />. 'O modulo teneva nu vrazzo meccaneco cu nu raio 'e azzione 'e 2,5 metre ppe forà ppe nu metro 'o turreno, na telecamera piccirlla ca 'o 15 'e Jugno 2008 scuprette na sustanza ca ô juorno 20 r{{v}}o stisso mise s'addunaje jessere acqua<ref>{{cita web|url=http://www.nasa.gov/missions/solarsystem/phoenix_water.html|titulo=Phoenix: The Search for Water, NASA|acciesso=23 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://uanews.org/node/20276|titulo=Frozen Water Confirmed on Mars |autore=University of Arizona news|acciesso=23 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. 'A messione fernette ô 10 'e Noviembro cu 'o perdemiento 'e tutt{{v}}e cuntatte quanne accumenciaje 'a vernata marziana. N'avette socciesso mmece 'a messione [[Fobos-Grunt]] pp'â luna Fobos, lanzata nt'ô Noviembro r{{v}}ô 2011 e caruta nterra 'o Jennaro aroppo, aroppo ca cierte prubbreme tecnece aroppo 'o trazeto int'â ll'[[orbeta terriestre vascia]] nun facettero ngarrà 'o gammeno<ref name="missions" />. Ntr'ô 2007 eô 2011, ll'ESA e ' Russia purtajeno a na fintaria r{{v}}o viaggio 'e ll'uommene ppe' Marte e rituorno, pe 'o pruggetto [[Mars-500]]<ref>{{Cita web |url=http://mars500.imbp.ru/index_r.html |titulo=Проект "Марс-500" (Projekt "Mars-500")|editore=mars500.imbp.ru |lengua=ru |acciesso=13 'e Julio 2018}}</ref>.
=== Messiune 'e mmò ===
[[
'E ruje rover gemielle [[Spirit (rover)|Spirit]] (MER-A) e [[Opportunity]] (MER-B), lanzate r{{v}}a NASA, tuccajeno 'o turreno marziano ô Jennaro 2004. Ntr'â 'e scupierte cchiù mpurtante nce fuje 'o nzaio r{{v}}o rafagno 'e acqua ô stato liqueto intô passato, grazzie â truata 'e asteme int'ê ruje loche 'e sbarcaggio<ref>{{cita web|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/science/|titulo=Looking for Signs of Past Water on Mars|autore=NASA|acciesso=24 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. 'E [[riavule 'e arena]] e 'e gruosse curriente alluongajeno 'a bbita r{{v}}e rover grazzie â pulizzia r{{v}}e [[Module fotovoltaece|panielle sulare]]. 'O 22 'e Marzo 2010 se perdettero 'e cuntatte cu 'o Spirit<ref>{{cita news|url=https://www.universetoday.com/85923/end-of-the-road-for-spirit-rover/|titulo=End of the Road for Spirit Rover|editore=Universe Today|autore=Atkinson, Nancy|data=25 'e Majo 2011|acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>, pe tramente Opportunity nce sta ancora<ref>{{cita web|url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=6844|titulo=Mars Rover Opportunity Begins Study of Valley's Origin|editore=nasa.gov|acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. 'O 6 Austo 2012 sbarcaje ncopp'â Marte 'e rover [[Mars Science Laboratory|Curiosity]], 'o cchiù gruosso e 'o cchiù cumprecato fravecato r{{v}}a NASA<ref>{{cita news |titulo=«Curiosity è al sicuro su Marte. Incredibile...» Festa da oro olimpico alla Nasa per il rover |data=6 'e Austo 2012 |editore=Corriere.it |url=http://www.corriere.it/scienze_e_tecnologie/12_agosto_06/rover-sbarco-marte-riuscito_fc0f08cc-df8e-11e1-a2e0-2a62fa6322b0.shtml |acciesso=6 'e Austo 2012}}</ref><ref>{{cita web |titulo=La sonda Curiosity arriva su Marte |data=6 'e Austo 2012 |editore=LaStampa.it |url=http://www3.lastampa.it/scienza/sezioni/news/articolo/lstp/464796/ |acciesso=6 'e Austo 2012}}</ref>, cu 'o busso 'e capì 'a capacetà r{{v}}o chianeta 'e uspità 'a bbita. 'A sonda truaje acqua, zurfo e sustante clorurate int'ê primme campiune 'e turrieno marziano cummo nzaio 'e na chimeca cumpressa. 'A NASA ricette ca 'o risurdato seggellaje ca 'e strumiente r{{v}}a sonda fatecavano buono, e ca fujeno truate nnizzie 'e cumpuoste urganece, ma ca jè capace ca fujeno purtate ncopp'â Marte stisso r{{v}}a Curiosity<ref>{{cita web|titulo=NASA Mars Rover Fully Analyzes First Soil Samples|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/news/msl20121203.html|editore=[[NASA]]|data=3 'e Decembre 2012 |lengua=en}}</ref>.
Riga 50:
{{cita web |url=http://www.reuters.com/article/us-china-space-mars-idUSKCN10Z07B |titulo=China shows first images of Mars rover, aims for 2020 mission |acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>.
[[
Dint'â fenestra aroppo, nt'ô 2022, ll'Indian Space Research Organisation, aropp'ô socciesso 'e Mars Orbiter Mission ntrojeta na siconna messione, [[Mars Orbiter Mission 2]] cu orbiter, lander e rover, pe capì ancor'e cchiù cummo jè fatta 'a scorza marziana<ref>{{cita web |url=http://www.sciencemag.org/news/2017/02/india-eyes-return-mars-and-first-run-venus |titulo=India eyes a return to Mars and a first run at Venus|acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. Sempe int'ô 2022, 'a suggità [[SpaceX]] vole mannà na naveciella pe fravecà in situ tutto chello ca pò servì â na messione cu crestiane nt'ô [[2024]]<ref>{{cita web |url=https://www.theguardian.com/technology/2017/sep/29/elon-musk-spacex-can-colonise-mars-and-build-base-on-oon |titulo=Elon Musk: SpaceX can colonise Mars and build moon base |lengua=en |acciesso=4 'e Attrufo 2017}}</ref>. LL'esplorazzione cu chiorme 'e crestiane 'e Marte jè nu busso luntano ppe 'e State Aunite pe trammeto r{{v}}o [[Vision for Space Exploration]] cummunecato nt'ô 2004 â [[George W. Bush]]<ref>{{cita web|url=http://www.space.com/news/bush_plan_faq_040115.html#whenmars|titulo=Britt, Robert. "When do we get to Mars?"|acciesso=25 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref> e ca aroppo avette 'a asola 'e [[Barack Obama]]<ref>{{cita web| url=https://www.theguardian.com/science/2016/oct/11/obama-mars-mission-nasa-habitats-space-travel-2030 |titulo=Barack Obama revives call to put humans on Mars by the 2030s |lengua=en |acciesso=30 'e Majo 2017}}</ref> e [[Donald Trump]]<ref>{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/news/2017/04/24/get-mars-first-term-donald-trump-talks-nasa-astronauts-livestream/ |titulo='Get to Mars during my first term': Donald Trump talks to Nasa astronauts in livestream |lengua=en |acciesso=30 'e Majo 2017}}</ref>. Nu pattamiento ntr'â NASA e [[Lockheed Martin]] purtaje â accumenzaglia r{{v}}o pruggetto [[Orion (veiculo spazziale)|Orion]], cu na messione pp'ô pp'â Luna pe ppo' appassà â Marte. Ô 2028 'a [[NASA]] tene 'o busso 'e mannà crestiane ncopp'â Marte cu 'a [[messione spazziale]] [[Mars Base Camp|Mars Base Camp (MBC)]]. Ll'ESA mmece ntrojeta 'e mannà ncopp'â Marte ntr'â 'o 2030 e ô 2035.<ref>{{cita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/ESAONKTHN6D_0.html|titulo=Liftoff for Aurora: Europe's first steps to Mars, the Moon and beyond|data=(11 'e Attrufo 2002) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20101002175305/http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/ESAONKTHN6D_0.html |dataarchivio=2 'e Attrufo 2010 |acciesso=29 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>.
Riga 82:
=== Noachiano ===
Nt'â primma era, ntr'â ì'e 4,1 e ì'e 3,7 meliarde 'e anne, 'o chianeta fuje suggetto â nu bumbardamiento, ca cugliette mpure 'a Terra. ' 60% r{{v}}a supraffigia tene asteme 'e chille tiempe, specie pe 'e cateroe 'e mpatto. 'O cchiù gruosso sta nt'ô llato 'e coppa e tene nu diametro 'e 10000 km, quase 'a mmità r{{v}}a circunferenza r{{v}}a Terra<ref>{{cita web |data=19 'e Julio 2008 |titulo=Impact May Have Transformed Mars |editore=ScienceNews.org |autore=Ashley Yeager |url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_ |acciesso=25 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|data=26 'e Jugno 2008 |titulo=Cataclysmic impact created north-south divide on Mars |editore=Science @ guardian.co.uk |autore=Ian Sample |url=https://www.theguardian.com/science/2008/jun/26/mars.asteroid?gusrc=rss&feed=science |acciesso=25 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>.
[[
'A penzata cchiù possibbele ncopp'â furmazzione 'e stu craterio jè 'o mpatto cu nu planetoide gruosso quanno â [[Plutone]], ca lasciaje na prufonna astema ncopp'ô chianeta, 'o bacino 'e coppa, ca jè gruosso 'o 40% r{{v}}o chianeta, ranno na dicotomia ca nu tene iguale nt'ô sestemma sulare sano<ref name="giant" /><ref>{{cita web|url=https://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A |titulo=Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say |editore=New York Times |acciesso=25 'e Abbrile 2017 |autore=Kenneth Chang |data=26 'e Jugno 2008 |lengua=en}}</ref>. N'ata furmazzione 'e sti tiempe jè 'a riggione 'e [[Tharsis (Marte)|Tharsis]], ca tene nu gruosso nummero 'e vurcane ca fuje cummigliata, â fine 'e ll'ebbreca, â na meta 'e acqua, ca â chille tiempe heva jessere assaje. Tutte sti fatte ammacare favrecaje 'e cunnizziune ppe 'a [[Microrganismo|bita microbiologgeca]]<ref>Bibring J.-P., 2006, ''Global Mineralogical and Aqueous Mars History Derived from OMEGA/Mars Express Data'', ''Science'', vol. 312, pp. 400–404.</ref><ref>Bishop J.L., 2008, ''Phyllosilicate Diversity and Past Aqueous Activity Revealed at Mawrth Vallis, Mars'', ''Science'', vol. 321, pp. 830–833.</ref>.
=== Esperiano ===
[[
Nt'â nu poco 'ìe cchiù 'e nu mmeliardo e mmiezzo 'e anne, Marte trasette nt'â na fase 'e fometo e 'e ummeretà r{{v}}o Noachiano a chella 'e nu chianeta friddo e ncuorio ca nun jè ancora fernuta; sta fase 'e tranzeto nce fuje nt'ô Esperiano, nu periudo 'e ntuosta attività vurcaneca e cu terribillie ca scafutaje gruosse ncarze ncopp'â supraffigia sana sana<ref>{{cita|Hartmann|pp. 33-34}}</ref>. Nt'â st'ebbreca se furmajeno mpure 'e gruosse chianure 'e basalto e ll'[[Olympus Mons]], 'o vurcano cchiù auto 'e tutto 'o sestemma sulare<ref>Werner S.C., 2009, ''The Global Martian Volcanic Evolutionary History'', ''Icarus'', vol. 201, pp. 44-68.</ref>. Tutte sti scuoppie purtajeno â scorza nu gruosso tummolo 'e [[anidride zurforusa]] e [[acito solfidreco]], cagnanno 'e gruosse mmare 'e acqua liqueta int'â piccirille vacine 'e acqua acita ppe mmiezzo 'e ll'acito zurforeco ca nse furmajee<ref>J. W. Head, L- Wilson, ''The Noachian-Hesperian Transition on Mars: Geological Evidence for a Punctuated Phase of Global Volcanism as a Key Driver in Climate and Atmospheric Evolution'', 42nd Lunar and Planetary Science Conference, 2001.</ref><ref>{Barlow N.G., 2010, ''What We Know about Mars from Its Impact Craters'', ''The Geological Society of America'', v. 122, n. 5/6, nn. 644–657.</ref>.
Riga 94:
== Orbeta ==
{{Articulo prencepale|Orbeta 'e Marte}}
[[
Marte runnia ntuorno 'o Sole a nu scrastamiento 2,28 × 108 km (1,52 UA) e 'o [[periudo 'e revotazione]] jè 'e 687 juorne<ref name=Marsfact/> (n'anno, 320 juorne e 18,3 ore terriestre). 'o Juorno 'e Marte jè nu poco cchiù luongo 'e chillo r{{v}}a Terra: 24 ore, 37 mminutele e 23 sicunne. 'A renza 'e ll'asse marzana jè 'e 25,19°<ref name=Marsfact/>, mpurre chesta spiccicata a chella terriestre. Pe mmiezzo 'e chisto 'e staggiune se assumegliano, cu ll'accezione ca chelle 'e Marte so longe 'o ruppio e 'o chiano 'e ll'orbeta jè ddevierzo 'e cchiù o meno 1,85°<ref name=Marsfact/> a chello 'e ll'[[eclitteca]].
Riga 101:
== Fisecetà ==
=== Â rinto ===
[[
'A sscorza, 'o fferraiuolo e 'o nnucleo 'e Marte nse furmajeno aropp'â cinquanta mmeliune 'e anne â quanno nascette 'o sestemma sulare e remanettero attive ppe 'o primmo meliardo<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005Sci...307.1214S|titulo=New Perspectives on Ancient Mars|autore=S. C. Solomon, et al.|data=(Fevraro 2005)|acciesso=3 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'O ferraiuolo fuje 'a riggione 'e preta 'e rinto ca purtava 'o calore ienerato int'â furmazzione r{{v}}o nucleo. Se penza ca 'a scorza fuje criata r{{v}}a mmescaglia r{{v}}a parte 'e coppa r{{v}}o ferraiuolo cagnanno nt'ô tiempo pe bbia 'e mpatte cu uggiette â fora, vurcane, muvemiente benute aroppo stisse r{{v}}o ferraiuolo e ì'a smangiatura<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001Natur.412..220Z|titulo=The crust and mantle of Mars|autore=M. T. Zuber|data=(Julio 2001)|acciesso=3 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. Grazzie â ll'asservazziune 'el l'orbeta suoja ppe trammeto r{{v}}o [[spettrometro]] ''TES'' rr{{v}}o Mars Global Surveyor e ll'analese r{{v}}e [[meteorite]] se pò sapé ca Marte tene na supraffigia cu na meta 'e [[basalto]]. Cierte zzone mperrò teneno cchiù [[silicio]] ca pò jessere spiccicata â ll'[[andesite]] ncopp'â Terra. Na gruossa parte r{{v}}a supraffigia jè cummigliata ra [[ossido fierreco]] ca je rà 'o culore russulillo. 'A scorza tene na duppiezza 'e 50 km cu cierte zzone 'e 125 km. Ppe ffà nu cunfrunto 'e chella terriestra, ca tene na duppiezza 'e 40 km, se pò ricere ca 'a scorza marziana jè ttreje bote cchiù spissa, cunzideranno 'a grannezza ruje bote cchiù gruossa<ref>Dave Jacqué, ''APS X-rays reveal secrets of Mars' core'', ''Argonne National Laboratory'', 2003.</ref>. 'O ferraiuolo, cchù denzo 'e chello terriestre 'e cchiù 'e ruje bote, jè fatto 'e silicate, e simbé non jè attivo, jè ncap'â tutt{{v}}e fenomene vurcanece r{{v}}o chianeta. Fuje possibbele canoscere cummo jè fatto 'o ferraiuolo nfin'â na pressione 'e [[Pascal (unetà 'e mesura)|GPa]] e 'o modiello 'e Dreibus e Wänke ffà capì ca 'a cumposizzione tene [[olivina]], [[pirosseno|clinopirosseno]], [[pirosseno|ortopirosseno]] e [[granato]]<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997JGR...102.5251B|titulo=Mineralogy of the Martian interior up to core-mantle boundary pressures|autore=C. M. Bertka, Y.-W. Fei|data=(marzo 1997)|acciesso=3 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>.
Riga 107:
=== Idrologgia ===
[[
'O rrovagno 'e acqua ô stato liqueto nt'â supraffigia jè mpossibbele ncopp'â Marte ppe bbia r{{v}}a pressione atemosfereca truoppo vascia<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2001/2000JE001360.shtml|titulo=On the possibility of liquid water on present-day Mars|autore=Haberle, R. M.; et al. (2001) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090105174537/http://www.agu.org/pubs/crossref/2001/2000JE001360.shtml |dataarchivio=5 'e Iennaro 2009 |acciesso=29 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf|titulo="Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions"|autore=Heldmann, Jennifer L.; et al. (7 'e Majo 2005)|acciesso=28 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>, cu 'o nzarvamiento nt'ê zzone avasciate e pe poco tiempo. 'E masche tuttavòta songo agonnante: 'e pole marziane songo cummegliate sane sane 'e chiatre e 'o [[permafrost]] jè 'e na [[latitudine]] 'e 60º<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml|autore=Kostama,Kreslavsky,Head.|titulo="Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars",|data=(3 'e Jugno 2006) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090318010946/http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml |dataarchivio=18 'e Marzo 2009|acciesso=29 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref>. 'A NASA, nt'ô mmarzo r'ô 2007 nunziaje ca si se scuoglie 'e chiatre sane, 'o chianeta sano sarrìa cummegliato 'e nu mare 'e unnece mietre<ref>{{cita web|url=http://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030|titulo=Mars' South Pole Ice Deep and Wide".|autore=NASA (15 'e Marzo 2007).|acciesso=28 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. Se penza ca nu tummolo 'e acqua stanno nt'â spissa [[criosfera]] marziana. 'A furmazzione r{{v}}a [[Valles Marineris]] e r{{v}}e ncarzie suoje remmostrano ca nt'â accumenzaglia r{{v}}a storia 'e Marte nce steva na gruossa nquantetà 'e acqua liqueta. Nu fatto ca mmette nvero se pò truà nt'â Cerberus Fossae, nu surco nt'â scorza 'e cinche meliune r'anne, arù bene 'o mare 'e chiatro vesebbele ncopp'â Elysium Planitia cu mmiezzo 'o Cerberus Palus<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v434/n7031/abs/nature03379.html|titulo=Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html|autore=University of Texas at Austin|titulo=Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes|acciesso=7 'e Abbrile 2009|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20110725200229/http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html |dataarchivio=25 'e Julio 2011 |lengua=en}}</ref>. Tuttavota se pò penzà ca 'a [[Geomorfologgia|morfologgia]] 'e sti turriene troua causa nt'â sstagnarola 'e curriente 'e lava e nun â ll'acqua<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/summary/307/5714/1390a|titulo=PLANETARY SCIENCE: Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts|autore=Richard A. Kerr|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref>. 'A natora r{{v}}o turreno e 'a lagnosia termeca spiccicata â chella r{{v}}e chianure 'e Gusev, nzemmora ô rrovagno 'e furmazziune cu 'a nfanzia 'e cuppette e 'a summeglianza 'e vurcane, pare ca mettene nvero sta idea. 'A [[stechiometria]] mulare frazzionaria 'e ll'acqua nt'â chelle aree jè sulo r{{v}}o 4%<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2007/2007JE002887.shtml|titulo="Concentration of H, Si, Cl, K, Fe, and Th in the low and mid latitude regions of Mars"|autore=Journal of Geophysical Research, Planets 112: E12S99, Boynton |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20081201165013/http://www.agu.org/pubs/crossref/2007/2007JE002887.shtml |dataarchivio=1º 'e Decembre 2008|acciesso=29 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>, ammacare pe bbia 'e mminarale idrate<ref>''Topographic control of hydrogen deposits at low latitudes to midlatitudes of Mars'', ''Journal of Geophysical Research'', W. C. Feldman, T. H. Prettyman, S. Maurice, vol. 110, n. E11, 2005.</ref> e nu ppe 'o chiatro suprafficiale.
Grazzie â 'e ffutugrafie â auta resoluzzione r{{v}}o [[Mars Global Surveyor]] se nzajaje 'o rrafagno 'e cumprecate rezze natorale 'e drennaggio, cu curze prencepale e cuncurze. Se ponno spisso veré elemiente morfologgece ntreppecabbele cummo [[conoide 'e deiezione]] e [[Delta 'e sciummo]], ca fanno penzà a n'aggente liqueto spiccicato â ll'acqua e nun teneno luntanante gnefecante respietto â 'e sciumme terriestre. 'A messione r{{v}}o rover [[Mars Science Laboratory]] (mpurre annumenato Curiosity) facette alleggestrà pp'â primma bota mmaggene â bbeceno 'e cuonche marziane reggenate â curze 'e acqua, cu carattere [[sedimientologgia|sedimientologgece]] tale e quale â chille nt'â Terra. 'O Mars Global Surveyor tuttavòta futugafaje cocca centinaja 'e asempie assumegliante â ncarzie 'e trasoramiento addu 'e craterie e 'e canyon. Sti scasamiente ([[gully]]) se ponno truà cchiù nt'ê aute r{{v}}o lato 'e vascio e tutte quanne tenenu na renza 'e 30º a respietto 'o polo 'e bascio<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/288/5475/2330|titulo=Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars|autore=Michael C. Malin, Kenneth S. Edgett|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Nun fujeno truate nmagnature o cratiere, lascianno penzà â na furmazzione 'e frisco.
[[
Nu asempio 'e stu fenomeno 'e trasorazzione r'ô turreno se pò veré nt'â na pennechella cu [[gully]] allepreso nt'â ruje mumiente: nt'ô siconno nce steva nu elemiento 'e culore chiaro ca jè nu novo deposeto 'e stierre. Michael Meyer, ì'o responsabbele r{{v}}o Prugramma 'e Esplorazzione Marziana r{{v}}a NASA, rrechiaraje ca sultanto nu frusso 'e mmateriale cu tanta acqua ô stato liqueto pò ffà nu stierro cu chella nfanzia e chillu culore. Tuttavota nun jè possebbele scudere ca ll'acqua bene â cchiogge o â ll'ate jonte ca nun stanno nt'ô turrieno<ref>{{cita web|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|titulo=NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars|autore=NASA|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'A ll'ate scenarie fujeno chiaitate, nzemmora 'a possebbeletà ca 'e stierre beneno r'ê chiatre 'e anidride carobneca o r{{v}}a 'o muvemiento r{{v}}e ppovere ncopp'â supraffigia<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6214834.stm|titulo=Water 'flowed recently' on Mars |autore=BBC|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226|titulo=Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests |autore=NPR|acciesso=7 'e Abbrile 2018 |lengua=en}}</ref>. 'A ll'ati nzaie 'e ll'asistenza 'e acqua rint'ô stato liqueto ncopp'â Marte beneno r{{v}}a scuperta 'e particulare minalare cumm'â [[ematite]] e 'a [[goethite]] ca cierte bote se formano sulo quanno nce stà acqua<ref>{{cita web|url=http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|titulo=Mineral in Mars 'Berries' Adds to Water Story|autore=NASA|data=18 'e Marzo 2004|acciesso=7 'e Abbrile 2018|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20071109185031/http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|dataarchivio=9 'e Noviembro 2007 |lengua=en}}</ref>. 'E filo, nt'ê stisse tiempe r{{v}}a scupierta 'e nove nzaie 'e ll'asistenza 'e ll'acqua, beneno rebattute penzate sciuvé grazzie â 'e sturie ì'e mmaggene â auta resoluzzione (30 cm) mannate r'ô Mars Reconnaissance Orbiter (MRO)<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/317/5845/1706|titulo=A Closer Look at Water-Related Geologic Activity on Mars|autore=McEwen, A. S.; et al.|data=18 'e Marzo 2004|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'O 1º 'e Aùsto [[2008]] 'a sonda [[Phoenix Mars Lander|Phoenix]] truaje [[acqua]] annevata, scavanno 'e cocco centimetro 'a supraffigia 'e Marte, ma 'o chiatro jè sobbremato nt'â [[sol (astronomia)|sol]] sanza nisciuna smangiatura<ref>P. H. Smith, 3 'e Julio 2009, ''H2O at the Phoenix Landing Site'', ''Science'', vol. 325, n. 5936, pp. 58–61.</ref>.
Riga 133:
==== Nuomme ====
{{Articulo prencepale|Nuomme 'e Marte}}
[[
'E nuomme 'e Marte teneno â mmente 'e primme chiante criate r'ê primme sturuiuse r{{v}}o chianeta. Johann Heinrich Mädler e Wilhelm Beer fujeno 'e primme â s'addunà ca 'o gruosso r{{v}}a supraffigia 'e marte nu pò maje cagnà e fujeno capace 'e truà 'o tiempo 'e revotazzione. Int'ô 1840 Mädler disegnaje 'a primma mappa r{{v}}o chianeta tenenno â mmente cchiù 'e riece anne 'e sturie. 'E ruje scenziate nun signarono nu nuomme 'e carattere uno a uno, ma 'e rettero na lettra<ref name=Sheehan>{{cita web|url=http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/chap04.htm|titulo=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. Chapter 4 "Areographers" |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20170701062415/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP04.HTM |dataarchivio=1º 'e Julio 2017 |autore=William Sheehan|acciesso=21 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref>. Ntr'â 'e primme chiante arò nce stevano 'e nuomme r{{v}}a supraffigia r{{v}}o chianeta se pò alleurdà chella r'ô 1877 fravecat'â [[Giovanni Schiaparelli]], ca truaje e rescrevette 'e prencepale cunfurmazziune e peglianno 'e nuomme â cierte tiermene 'e antiche (Ausonia), ddeje, loche geografeche (Syrtis Major, Benacus Lacus), enteche metologgece (Cerberus, Gorgonium Sinus), e zetara<ref name=Sheehan/>. Aropp'â chesta nce funeno 'a ll'ati chiante, cumm'â chelle 'e [[Percival Lowell|Lowell]] (1894), Antoniadi (1909), De Mottoni (1957).
Riga 212:
== Astronomia ncopp'â Marte ==
{{Articulo prencepale|Astronomia ncopp'â Marte}}
[[
Grazzie 'o rovagno 'e na meta 'e satelliete, sonde e rover, se pò sturà ll'[[astronomia]] ncopp'â Marte. Si se fà nu assuocio cu 'a grannizza r{{v}}o nnevierzo, 'o scrastamiento ntr'â Terra e Marte jè piccirillo assaje; tuttavota se pò addunà 'e cierte luntananze nt'â ll'asservazzione astronomica r{{v}}o sestemma sulare cummo, verborazia, na nova pruspettiva r{{v}}a Terra e r{{v}}a Luna, r{{v}}e satiellete Fobos e Deimos e 'a ll'ati fenomene spiccicate 'a chille terriestre, cumm'ê ll'aurore e 'e [[Meteora|meteore]]<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v435/n7043/abs/nature03603.html|titulo=Discovery of an aurora on Mars|autore=Jean-Loup Bertaux, François Leblanc, Olivier Witasse, Eric Quemerais, Jean Lilensten, S. A. Stern, B. Sandel e Oleg Korablev|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.
[[
L'8 'e Majo 2003 ê 13:00 UTC 'o [[Mars Global Surveyor]] futugrafaje 'a Terra e 'a Luna nt'â cchillu mumiento abbecene assaje â ll'[[elongazzione]] angulare massema r'ô Sole e â nu scrastamiento 'e 0,930 UA â Marte. 'E magnitudene parute fujeno −2,5 e +0,9<ref>{{cita web|url=http://www.msss.com/mars_images/moc/2003/05/22/|titulo=Earth, Moon, and Jupiter, as Seen From Mars. MGS MOC Release No. MOC2-368|autore= NASA, JPL, Malin Space Science Systems|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. Sti magnitudene tuttavòta cagnano assaje ppe mmiezzo r{{v}}o scrastamiento e 'a pusizzione r{{v}}a Terra e r{{v}}a Luna. Â Marte se pò mporzì veré 'o [[Tranzeto r''a Terra â Marte|tranzeto r''a Terra]] annanz'ô Sole. 'O cchiù frisco fuje ll'11 'e Majo 1984<ref>{{cita web|url=http://space.jpl.nasa.gov/|titulo=Transit of the Sun by Earth from the center of Mars|autore=JPL Solar System Simulator|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>, pe ttramento chillo annanzo se ntrojeta p'ô 10 'e Noviembro 2084. Fobos pare â Marte cu nu diametro angulare 'e nu tierzo a respietto 'e chello r{{v}}a Luna veruta r{{v}}a Terra, pe tramente Deimos pare na stella. Nu crestiano pò veré 'o tranzeto r{{v}}e ruje satiellete annanz'ô Sole mporzì sì ppe Fobos s'adda parlà 'e n'aggrisse r{{v}}a stella, pe tramente ca Deimos sarrìa cumm'â nu punto nt'ô cateniello r{{v}}o Sole.
Riga 255:
== Ate prugiette ==
{{Interprogetto}}
== Jonte â fore ==
| |||