Wikipedia

Marte: Cagnamiente nfra 'e versiune

Naviga nella cronologia in modo interattivo
← Càgnamiento cchiù viecchioCagnamiénte successivo →
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
VisualeWikitesto
Accumencio â nzertà 'o tiesto novo
Nessun oggetto della modifica
Riga 4:
Mpurzine si tene nu crima 'e scorza vascio (ntr'â 'e −120 °C e 'e −14 °C)<ref name="inaf"/>, 'o chianeta jè chillo ca assumeglia 'e cchiù â Terra ntra chille r{{v}}o sestemma sulare. 'A grannezza suoja jè intermedia ntra chillo r{{v}}a Terra e 'a Luna, e tene na renza 'e ll'asse e na durata r{{v}}o juorno spiccicate 'a chelle terriestre. 'A scorza suoja tene vurcane, chiane, chiatre e solagne ca fanno penzà ca teneva na [[idrosfera]] meliune 'e anne ffa. 'A supraffigia r{{v}}o chianeta pare tené na meta 'e cratiere, pe bbia r{{v}}o defauto 'e agiente 'e smangiatura (cummo attività geologgeca, atmosfereca e idrosfereca) e 'o defauto 'e attività [[tettoneca r''e placche]] capace 'e furmà e mudellà 'e strutture tettoneche<ref>Joseph G. O’Rourke, 1º 'e Nuembre 2012, ''Terrestrial planet evolution in the stagnant-lid regime: Size effects and the formation of self-destabilizing crust'', ''Icarus'', 221, 2, pp. 1043–1060.</ref><ref>Teresa Wong, 2 'e Julio 2015, ''Towards scaling laws for subduction initiation on terrestrial planets: constraints from two-dimensional steady-state convection simulations'', ''Progress in Earth and Planetary Science'', vol. 2, n. 1.</ref>. 'A vascia denzetà 'e ll'atmosfera nun jè capace 'e struiere na gruossa parte r{{v}}e [[meteoriti]], ca addonche appassano 'o turrieno cchiù spisso r{{v}}a Terra. Ntr'ê furmazziune geologgece se ponno allecurdà ll'[[Olympus Mons]] o monte Olimpo, 'o vurcano cchiù grusso r{{v}}o sestemma sulare sano e auto 27 km; 'e [[Valles Marineris]], nu luongo zafunno assaje cchiù gruosso 'e chille terriestre e nu granne craterio nt'ô emisfero 'e vascio 'a parte r{{v}}o 40% 'e tutt{{v}}a supraffigia marziana<ref name="impact">{{cita web|url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_|autore=Ashley Yeager(19 'e Julio 2008).|titulo=Ashley Yeager "Impact May Have Transformed Mars". (19 'e Julio 2008).|acciesso=26 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref><ref name="north-south">{{cita web|url=http://www.guardian.co.uk/science/2008/jun/26/mars.asteroid?gusrc=rss&feed=science|titulo=Cataclysmic impact created the north-south divide on Mars|autore=Ian Sample|acciesso=26 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref>.
 
Si venebene visto â uocchio annuro Marte sbaria assaje 'e culore, se penzava pe mmiezzo r{{v}}o rrovagno 'e chiante 'e staggione, ca cagnano siconn'ê periude 'e ll'anno. 'E sturie benute aroppo mperrò remmostrajeno ca nun jerano mare, ncarzie o sciumme o n'atmosfera denza. 'O nzaio fenale arrevaje r'â messione [[Mariner 4]], ca nt'ô [[1965]] scannagliajeno 'o turreno, mustranno nu chianeta desierto e ncuorio, cu gruosse e viulente trupee 'e arena. Ate messiune anna truato 'o rovagno 'e acqua 'e masco<ref>{{cita web|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html|titulo=NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended|autore=NASA|acciesso=15 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Ntuorno ô chianeta runniano ruje satiellete natorale, [[Fobos (astronomia)|Fobos]] e [[Deimos (astronomia)|Deimos]], peccerille e cu na mbriana scuonceca.
 
== Asservazzione ==
Riga 20:
[[Fiùra:Percival_Lowell_observing_Venus_from_the_Lowell_Observatory_in_1914.jpg|thumb|left|uprgiht=0.8|[[Percival Lowell]]]]
 
Schiaparelli tuttavòta traruceddete nt'â lengua ngrese 'o termene "ncarzo" cu ''canal'', zoè "lagne", e nun ''channel'', purtaje 'e scenziate 'e tutt{{v}}o munno â crerere ca ncopp'â Marte nce stevano furmaliette<ref>{{Cita web|url=https://www.nasa.gov/audience/forstudents/postsecondary/features/F_Canali_and_First_Martians.html|titulo=The 'Canali' and the First Martians|acciesso=19 'e Majo 2017|lenga=en}}</ref>, pe ntramente 'o scenziato chiataje sulo 'e gruosse surche ncopp'â supraffigia. Mprurenzato 'a stu fatto, ll' [[astronomo]] [[Stati Aunite 'e America|merecano]] [[Percival Lowell]] funnaje nu [[asservatorio astronomeco|asservatorio]], ll'[[asservatorio Lowell]], ca teneva nu occhiaro 'e 300 e 450 mm ca venettebenette ausato nt'â ll'apposizzione r{{v}}ô [[1894]] e chille aroppo. Pubbrecaje na morra 'e libbre ncopp'â Marte e ll'ideie ncopp'â ll'asistenza 'e bbita ncopp'ô chianeta e 'e ncarze artificiale avettero na gruossa mprurenza ncopp'â penione pubbreca<ref>{{Cita web|url=http://www.space.com/13197-mars-canals-water-history-lowell.html|titulo=Tracing the Canals of Mars: An Astronomer's Obsession|acciesso=19 'e Majo 2017|lengua=en}}</ref>. Ntr'â ll'astronome ca verettero 'e "furmaliette" 'e Marte se ponno sllercurdà mpurre [[Henri Joseph Anastase Perrotin|Henri Joseph Perrotin]] e Louis Thollon 'e [[Nizza]]<ref>{{cita libro |autore=W. W. Payne |capitulo=The Planet Mars |titulo=Popular Astronomy, vol. 3 |editore=The SAO/NASA Astrophysics Data System|anno=1896|paggene=345-348 |lengua=en}}</ref>. Nascette rint'ô stisso periudo 'a mmaggene 'e nu munno viecchio, ô cuntrario r{{v}}a Terra 'e mmiezza aità, arò 'a seccagna e 'o tiempo ncuorio custregnettero 'o populo 'e Marte â fravecà gruoose furmaliette: nu''[[topos]]'' ca avette nu gruosso socciesso nt'â [[fantascenza]].
 
Pe nu luongo tiempo se penzava ca Marte jera nu chianeta tutto cummegliato e chiante e 'e mare: 'e cagnamiente 'e staggione 'e Marte sciuglievano 'e chiatre â sstaggione e criavano gruosse nghuacchie ascure ncopp'â scorza r{{v}}o chianeta. Tuttavota tutto chello ca se vereva 'o occhiaro nun putette seggellà ste ideie: cu 'a migliurìa r{{v}}a qualetà r{{v}}e acchiale ncera nu avascamiento r{{v}}e ncarze, e ô [[1909]] [[Camille Flammarion]], cu nu ucchialone 'e 840 mm, verette disegne ma nisciuno furmalietto<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6843/abs/412209a0.html|titulo=Decline and fall of the martian empire |autore=Kevin Zahnle|acciesso=10 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. 'E staggiune 'e Marte sosciajeno, abbenché nun ce stevano nzaie, nu sacco 'e teorie ncopp'ô [[ecosestemma]] 'e Marte nfin'â ll'[[Anne 1960|anne sissanta]] r{{v}}ô [[XX seculo]]. Sempe pe sti teorie fujeno presentate pure scenarie minute ncopp'ô metabolismo e 'e cicle chimmeche suoje. 'E migliure facettero scuprì ruje satiellete natorale, [[Fobos (astronomia)|Fobos]] e [[Deimos (astronomia)|Deimos]], forze [[asteroide]] acchiappate â tumità r{{v}}o chianeta. 'A asistenza 'e sti satiellete fuje penzata â paricchio tiempo, tanto ca cchiù 'e nu seculo e mmiezzo primma [[Jonathan Swift]] nzertaje cocca ntimia nt'ô libbro ''[[Gulliver]]''. Tutt{{v}}e ll'aspiettele r{{v}}o pubbreco fujeno ncannate quanno, ô [[1965]], 'a sonda [[Mariner 4]] passaje p'â primma bota 'o chianeta sanza addunà niente <ref>{{cita web|url=http://www.space.com/18787-mariner-4.html|titulo=Mariner 4: First Spacecraft to Mars|editore=space.com|acciesso=19 'e Majo 2017|lengua=en}}</ref>. 'O primmo sbarcaggio 'e [[Sonda spazziale|sonde spazziale]] nce fuje sulo unnece anne aroppo, cu 'e mmessiune [[Programma Viking|Viking]] [[Viking 1|I]] e [[Viking 2|II]], ma nun addunajeno manco lloro 'a bbita. Aroppo ô vintesemo seculo Marte fuje n'ata vota 'a meta 'e na morra 'e sonde, mmerecane e [[Europa|europee]], ca purtajeno â na gruossa migliurìa r{{v}}e canoscenze ncopp'â natora r{{v}}o chianeta; grazzie â mmessione [[Mars Global Surveyor]], fernuta nt'ô [[2006]], se putette avé mappe assaje menute 'e 'a supraffigia sana 'e Marte. Ô [[2005]] 'a mmenestrazzione mmerecana cummissiunaje â [[NASA]] 'e sturie pe na possebbele messione 'e uommene nfin'ô chianeta.
Riga 108:
=== Idrologgia ===
[[Fiùra:Nasa mars opportunity rock water 150 eng 02mar04.jpg|thumb|left|upright=0.8|Futugrafia 'e na microscopeca furmazzione 'e preta furmata â ll'azzione 'e ll'acqua lleggestrata â [[Opportunity]] (2004).]]
'O rrovagno 'e acqua ô stato liqueto nt'â supraffigia jè mpossibbele ncopp'â Marte ppe bbia r{{v}}a pressione atmosfereca truoppo vascia<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2001/2000JE001360.shtml|titulo=On the possibility of liquid water on present-day Mars|autore=Haberle, R. M.; et al. (2001) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090105174537/http://www.agu.org/pubs/crossref/2001/2000JE001360.shtml |dataarchivio=5 'e Iennaro 2009 |acciesso=29 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf|titulo="Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions"|autore=Heldmann, Jennifer L.; et al. (7 'e Majo 2005)|acciesso=28 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref>, cu 'o nzarvamiento nt'ê zzone avasciate e pe poco tiempo. 'E masche tuttavòta songo agonnante: 'e pole marziane songo cummegliate sane sane 'e chiatre e 'o [[permafrost]] jè 'e na [[latitudine]] 'e 60º<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml|autore=Kostama,Kreslavsky,Head.|titulo="Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars",|data=(3 'e Giugno 2006) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090318010946/http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml |dataarchivio=18 'e Marzo 2009|acciesso=29 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref>. 'A NASA, nt'ô mmarzo r'ô 2007 nunziaje ca si se scuoglie 'e chiatre sane, 'o chianeta sano sarrìa cummegliato 'e nu mare 'e unnece mietre<ref>{{cita web|url=http://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030|titulo=Mars' South Pole Ice Deep and Wide".|autore=NASA (15 'e Marzo 2007).|acciesso=28 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Se penza ca nu tummolo 'e acqua stanno nt'â spissa [[criosfera]] marziana. 'A furmazzione r{{v}}a [[Valles Marineris]] e r{{v}}e ncarzie suoje remmostrano ca nt'â accumenzaglia r{{v}}a storia 'e Marte nce steva na gruossa nquantetà 'e acqua liqueta. Nu fatto ca mmette nvero se pò truà nt'â Cerberus Fossae, nu surco nt'â scorza 'e cinche meliune r'anne, aròarù venebene 'o mare 'e chiatro vesebbele ncopp'â Elysium Planitia cu mmiezzo 'o Cerberus Palus<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v434/n7031/abs/nature03379.html|titulo=Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html|autore=University of Texas at Austin|titulo=Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes|acciesso=7 'e Abbrile 2009|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20110725200229/http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html |dataarchivio=25 'e Julio 2011 |lengua=en}}</ref>. Tuttavota se pò penzà ca 'a [[Geomorfologgia|morfologgia]] 'e sti turriene troua causa nt'â sstagnarola 'e curriente 'e lava e nun â ll'acqua<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/summary/307/5714/1390a|titulo=PLANETARY SCIENCE: Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts|autore=Richard A. Kerr|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref>. 'A natora r{{v}}o turreno e 'a lagnosia termeca spiccicata â chella r{{v}}e chianure 'e Gusev, nzemmora ô rrovagno 'e furmazziune cu 'a nfanzia 'e cuppette e 'a summeglianza 'e vurcane, pare ca mettene nvero sta idea. 'A [[stechiometria]] mulare frazzionaria 'e ll'acqua nt'â chelle aree jè sulo r{{v}}o 4%<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2007/2007JE002887.shtml|titulo="Concentration of H, Si, Cl, K, Fe, and Th in the low and mid latitude regions of Mars"|autore=Journal of Geophysical Research, Planets 112: E12S99, Boynton |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20081201165013/http://www.agu.org/pubs/crossref/2007/2007JE002887.shtml |dataarchivio=1º 'e Decembre 2008|acciesso=29 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>, ammacare pe bbia 'e mminarale idrate<ref>''Topographic control of hydrogen deposits at low latitudes to midlatitudes of Mars'', ''Journal of Geophysical Research'', W. C. Feldman, T. H. Prettyman, S. Maurice, vol. 110, n. E11, 2005.</ref> e nu ppe 'o chiatro suprafficiale.
 
Grazzie â 'e ffutugrafie â auta resoluzzione r{{v}}o [[Mars Global Surveyor]] se nzajaje 'o rrafagno 'e cumprecate rezze natorale 'e drennaggio, cu curze prencepale e cuncurze. Se ponno spisso veré elemiente morfologgece ntreppecabbele cummo [[conoide 'e deiezione]] e [[Delta 'e sciummo]], ca fanno penzà a n'agento liqueto spiccicato â ll'acqua e nun teneno luntanante gnefecante respietto â 'e sciumme terriestre. 'A messione r{{v}}o rover [[Mars Science Laboratory]] (mpurre annumenato Curiosity) facette alleggestrà pp'â primma bota mmaggene â bbeceno 'e cuonche marziane reggenate â curze 'e acqua, cu carattere [[sedimientologgia|sedimientologgece]] tale e quale â chille nt'â Terra. 'O Mars Global Surveyor tuttavòta futugafaje cocca centinaja 'e asempie assumegliante â ncarzie 'e trasoramiento addu 'e craterie e 'e canyon. Sti scasamiente ([[gully]]) se ponno truà cchiù nt'ê aute r{{v}}o lato 'e vascio e tutte quanne tenenu na renza 'e 30º a respietto 'o polo 'e bascio<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/288/5475/2330|titulo=Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars|autore=Michael C. Malin, Kenneth S. Edgett|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Nun fujeno truate nmagnature o cratiere, lascianno penzà â na furmazzione 'e frisco.
[[Fiùra:Centauri Montes Region of Mars, 1999 and 2005.jpg|thumb|upright=0.9|Novo deposeto nt'â nu craterio nt'â riggione Centauri Montes]]
Nu asempio 'e stu fenomeno 'e trasorazzione r'ô turreno se pò veré nt'â na pennechella cu [[gully]] allepreso nt'â ruje mumiente: nt'ô siconno nce steva nu elemiento 'e culore chiaro ca jè nu novo deposeto 'e stierre. Michael Meyer, ì'o responsabbele r{{v}}o Prugramma 'e Esplorazzione Marziana r{{v}}a NASA, rrechiaraje ca sultanto nu frusso 'e mmateriale cu tanta acqua ô stato liqueto pò ffà nu stierro cu chella nfanzia e chillu culore. Tuttavota nun jè possebbele scudere ca ll'acqua venebene â cchiogge o â ll'ate jonte ca nun stanno nt'ô turrieno<ref>{{cita web|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|titulo=NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars|autore=NASA|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'A ll'ate scenarie fujeno chiaitate, nzemmora 'a possebbeletà ca 'e stierre venenobeneno r'ê chiatre 'e anidride carobneca o r{{v}}a 'o muvemiento r{{v}}e ppovere ncopp'â supraffigia<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6214834.stm|titulo=Water 'flowed recently' on Mars |autore=BBC|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226|titulo=Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests |autore=NPR|acciesso=7 'e Abbrile 2018 |lengua=en}}</ref>. 'A ll'ati nzaie 'e ll'asistenza 'e acqua rint'ô stato liqueto ncopp'â Marte venenobeneno r{{v}}a scuperta 'e particulare minalare cumm'â [[ematite]] e 'a [[goethite]] ca cierte bote se formano sulo quanno nce stà acqua<ref>{{cita web|url=http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|titulo=Mineral in Mars 'Berries' Adds to Water Story|autore=NASA|data=18 'e Marzo 2004|acciesso=7 'e Abbrile 2018|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20071109185031/http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|dataarchivio=9 'e Nuembre 2007 |lengua=en}}</ref>. 'E filo, nt'ê stisse tiempe r{{v}}a scupierta 'e nove nzaie 'e ll'asistenza 'e ll'acqua, venenobeneno rebattute penzate sciuvé grazzie â 'e sturie ì'e mmaggene â auta resoluzzione (30&nbsp;cm) mannate r'ô Mars Reconnaissance Orbiter (MRO)<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/317/5845/1706|titulo=A Closer Look at Water-Related Geologic Activity on Mars|autore=McEwen, A. S.; et al.|data=18 'e Marzo 2004|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'O 1º 'e Aùsto [[2008]] 'a sonda [[Phoenix Mars Lander|Phoenix]] truaje [[acqua]] annevata, scavanno 'e cocco centimetro 'a supraffigia 'e Marte, ma 'o chiatro jè sobbremato nt'â [[sol (astronomia)|sol]] sanza nisciuna smangiatura<ref>P. H. Smith, 3 'e Julio 2009, ''H2O at the Phoenix Landing Site'', ''Science'', vol. 325, n. 5936, pp. 58–61.</ref>.
 
====Acqua liqueta====
Riga 120:
{{Articulo prencepale|Supraffigia 'e Marte}}
[[File:MarsTopoMap-PIA02031 modest.jpg|thumb|upright=0.9|Mappa topografeca 'e Marte. Se ponno veré 'e gruosse aute vurcane ('e russo) e 'e prufonne craterie (in blé)]]
'A [[topografia]] 'e Marte tene na dicotomia ntr'â 'e ruje emisfiere: â nord 'a line nce stanno gruosse chianure cummegliate â culate 'e lave, pe tramente ô sudd nce stanne granne aute cu migliara 'e cratiere. Na teoria pruposta rint'ô 1980 e convalorata 'a nzaie scentifcehe nt'ô 2008, scurpa sta situazzione truanno 'a reggene nt'â ns tuzzata r{{v}}o chianeta cu n'uggetto gruosso quanno â [[Plutone]], abbenuta quattre meliarde 'e anne fa<ref name="giant">{{cita web|url=https://www.scientificamerican.com/article/giant-asteroid-flattened/|titulo=Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest|autore=JR Minkel, Scientific American|data=25 'e Giugno 2008|acciesso=12 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?_r=1&em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A|titulo=Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say|autore=Kenneth Chang|acciesso=12 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. Si sta teoria venebene seggellata, ll'emisfero 'e coppa marziano, ca jè 'o 40% r{{v}}o chianeta, addeventarrìa 'o sitio 'e mpatto cchiù gruosso r{{v}}o Sestemma Sulare cu 10&nbsp;600&nbsp;km 'e longaìrìa e 'e 8500&nbsp;km 'e ruppiezza, soperchianno 'o primmato r{{v}}o [[Vacino Polo Sud-Aitken]]<ref name="impact" /><ref name="north-south" />. 'A supraffigia Marte nu pare jessere muvemientata 'a ll'energia 'e chella terriestre. Nfrutto, Marte nu tene na cruosta spartuta nt'â pplacche, e addonche 'a tettoneca â zolle r{{v}}o mudiello terrestre nu pò jessere applecata â stu chianeta. Ll'attivetà vurcaneca fuje assaje ntensa, cummo remmostra 'o rovagno 'e mpurtante vurcane. 'O cchiù gruosso jè ll'[[Olympus Mons]], ca, cu na base 'e sejeciento km e n'autezza 'e 24 km a respietto r{{v}}e chianure ntuorno, jè porzì 'o cchiù gruosso r{{v}}o sestemma sulare<ref>{{cita|Guinness|p. 12}}</ref>. Isso assumeglia assaje ê vurcane â scuto 'e ll'[[Hawaii]], ca se furmajeno â asciuta 'e luonghe tiempe 'e lava assaje fluida<ref>{{cita web|url=http://pubs.usgs.gov/gip/volc/extraterrestrial.html|titulo=Extraterrestrial Volcanism|editore=[[United States Geological Survey]]|data=5 'e Frevaro 1997|autore=John Watson |acciesso=6 'e Settiembre 2017 |lengua=en}}</ref>. Uno r{{v}}e ppecché r{{v}}o rovagno 'e sti gruosse vurcane jè ca 'a scorza marziana nun tene 'a mobbeletà r{{v}}e placche tettoneche. Chisto vordì ca 'e punte caure arà saglie ncoppo 'o magma vattono sempe 'e stesse zzone r{{v}}o chianeta, sanza 'e se movere ppe meliune 'e anne. 'A vascia forza 'e appussatezza ajutaje 'a llava, ca ncopp'â Marte tene na pesantezza nu poco cchiù auta 'e chella 'e ll'acqua ncopp'â Terra. Stu fatto renne possibbele na cchiù facele sagliuta r'ô turreno e na cchù gruossa spannuta ncopp'â supraffigia.
 
Nu gruosso canyon, luongo 50 km, lasco cinquciento km e prufonno cinche o seje spacca 'o chianeta ncopp'ô equatore e jè annumenato [[Valles Marineris]], e jè 'a sula struttura nu poco spiccicata â chelle viste nt'ô XIX seculo e aroppo iurecate uno 'e cchiù gruosse sgarre r{{v}}a muderna astronomia. 'O rrovagno suojo jè na vera martina pp'â supraffigia marziana, e, cunzideranno 'a grannizza suoja, nun jè chiaro cosa ll'ave criata: 'e seguro nun fuje 'a smangiatura 'e agiente atmosferece o 'e acqua<ref>Giovanni Leone, Majo 2014, ''A network of lava tubes as the origin of Labyrinthus Noctis and Valles Marineris on Mars'', ''Journal of Volcanology and Geothermal Research'', vol. 277, pp. 1–8.</ref>. 'A struttura 'e stu canyon jè accussì gruossa ca fà peccirilo 'o [[Grand Canyon]] mmerecano. 'O stisso canyon ncopp'â Terra sarrìa accussì luongo â partere â [[Londra]] ppe appassà [[Città d''o Capo]], cu na prufonnetà 'eì 10&nbsp;km. Stu fatto fà capì cummo stu canyon tene na gruossa mpurtanza pe Marte, e cummo isso nu pò jessere paravunato 'a chille r{{v}}a Terra. N'atu mpurtante canyon jè 'a [[Ma'adim Vallis]], annumenato r'ô termene abbrajeco ppe chiammà 'o chianeta. 'A lungarìa soja jè 'e 700&nbsp;km, llasco 20&nbsp;km e appassà na prufonnetà 'e 2&nbsp;km. Nt'â l'ebbreca Noachiana 'a Ma'adim Vallis pareva nu gruosso vacino 'e drennaggio 'e treje meliune 'e chilometre quatrate<ref name="Irwin">R. Irwin, T. Maxwell, A. Howard, R. Craddock, D. Leverington, 2002, ''A Large Paleolake Basin at the Head of Ma'adim Vallis, Mars'', ''Science'', vol. 296, pp. 2209-2212.</ref>.
Riga 190:
[[File:Martian Methane Map.jpg|thumb|upright=0.9|left|Asteme 'e metano trazute nt'â ll'atmosfera nt'â staggione 'e ll'emisfero 'e coppa]]
 
Fuje segellato na bota pe tutte<ref name="ricci" /> 'o rrovagno 'e [[metano]] nt'â ll'atmosfera marziana e nt'â ccierte zzone mpurre gruosse gruosse tummele<ref name="ricci" />; 'a cuncentrazzione media sta nt'ê 10 [[Parte pe meliardo|ppb]] ppe unetà 'e volume<ref>{{cita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html|titulo=Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere|autore=ESA |data=30 'e Marzo 2004|acciesso=21 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/306/5702/1758|titulo="Detection of Methane in the Atmosphere of Mars".|autore=V. Formisano, S. Atreya, T. Encrenaz, N. Ignatiev, M. Giuranna (2004) [[Science]] n°306 |acciesso=21 'e Nuembre 2008}}</ref>. Siccomì'ô mmetano jè nu [[gas]] nstabbele ca venebene spartuto nt'â [[radiazzione ultraviuletta]] nt'â nu tiempo 'e 340 anne nt'ê cunnizziune atmosfereche marziane, 'o rrovagno suojo gnefeca ca nce sta na jonte frisca 'e gas. Ntr'ê pussibbele mutive nce ponno jessere 'e vurcane, ì'e mpatte cu [[cumeta]]<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..168..475K|titulo=Formation of methane in comet impacts: implications for Earth, Mars, and Titan|autore=M. E. Kress, C. P. McKay|acciesso=2 'e Abbrile 2018 |lengua=en}}</ref> e 'o rrovagno 'e forme 'e bita microgeche nasciute pp'o mmetano. N'autro motivo pò jessere nu prucesso nun biologgeco pp'a [[serpentinite]] ca aggesce cu ll'acqua, anidride carboneca e ll'[[olivina]], nu [[minarale]] assaje commune ncopp'â scroza 'e Marte<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005GeoRL..3210203O|titulo=Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars|autore=C. Oze, M. Sharma|acciesso=2 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>.
 
Nt'â vernata 'o calore s'avascia accussì tanto ca ffà cundenzà 'o 25-30% 'e ll'atmosfera, ca creja chiatte strate 'e masco o 'e anidride carboneca soleta<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..169..324M|titulo="The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars"|autore=J. T. Mellon, W. C. Feldman, T. H. Prettyman (2003)|acciesso=21 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Cu 'a staggione 'o chiatro sobbrema, causanno gruosse zumbate 'e pressione e ufère cu biente 'e 400 kh/h. Sti fenomene staggiunale carrejano na meta 'e povera e popone 'e acqua ca crejano gruosse [[rugno|rugne]]. Ste nugole fujeno futugrafate r'ô rover [[Opportunity]] int'ô [[2004]]<ref>{{cita web|url=http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|titulo=Mars' desert surface...|autore=NASA|acciesso=21 'e Nuembre 2008|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20070707084938/http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|dataarchivio=7 'e Julio 2007 |lengua=en}}</ref>.
Riga 213:
{{Articulo prencepale|Astronomia ncopp'â Marte}}
[[Fiùra:MarsSunsetCut.jpg|upright=1.4|thumb|Trammunto ncopp'â Marte leggestrato r'ô Craterio Gusev ô 19 'e Majo 2005 r'â [[Spirit (rover)|Spirit]]]]
Grazzie 'o rovagno 'e na meta 'e satelliete, sonde e rover, se pò sturà ll'[[astronomia]] ncopp'â Marte. Si venebene fatto nu assuocio cu 'a grannizza r{{v}}o nnevierzo, 'o scrastamiento ntr'â Terra e Marte jè piccirillo assaje; tuttavota se pò addunà 'e cierte luntananze nt'â ll'asservazzione astronomica r{{v}}o sestemma sulare cummo, verborazia, na nova pruspettiva r{{v}}a Terra e r{{v}}a Luna, r{{v}}e satiellete Fobos e Deimos e 'a ll'ati fenomene spiccicate 'a chille terriestre, cumm'ê ll'aurore e 'e [[Meteora|meteore]]<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v435/n7043/abs/nature03603.html|titulo=Discovery of an aurora on Mars|autore=Jean-Loup Bertaux, François Leblanc, Olivier Witasse, Eric Quemerais, Jean Lilensten, S. A. Stern, B. Sandel e Oleg Korablev|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.
 
[[Fiùra:Earth and Moon from Mars PIA04531.jpg|left|upright=0.9|thumb|'A Terra e 'a Luna futurafate r'ô [[Mars Global Surveyor]] l'8 'e Majo 2003 (se pò veré porzì 'o Sud Amereca)]]
Estratto 'e "https://nap.wikipedia.org/wiki/Marte"