Wikipedia

Marte: Cagnamiente nfra 'e versiune

Naviga nella cronologia in modo interattivo
← Càgnamiento cchiù viecchioCagnamiénte successivo →
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
VisualeWikitesto
Nessun oggetto della modifica
Nessun oggetto della modifica
Riga 16:
== Storia 'e ll'asservazziune ==
[[Fiùra:Apparent retrograde motion of Mars in 2003.gif|thumb|upright=0.8|[[Moto â cemmerza paruto]] 'e Marte rint'ô 2003 e veruto r'â Terra (rializzata cu [[Stellarium]])]]
Aroppo â [[Venere]] e [[Giove]], Marte jè 'o chianeta cchiù facele â veré r{{v}}a Terra pe mmiezzo r{{v}}a lummenosetà relativa e r{{v}}o particulare culore russo. Perzò ggià 'e popule 'e cultura grieca-romana 'o nchippavano â mmaggene 'e [[Ares]]/[[Marte (dio)|Marte]], dio r{{v}}a [[uerra]]<ref name="inaf" />. Ntr'â 'e primme ca accumenciaje â chiaità 'e ll'asservazziune 'e Marte se pò allecurdà [[Aristotele]], ca s'addunaje ca passava â reto â Luna<ref>{{cita|Greco|p. 111}}</ref> penzanno 'e avé nu nzaio 'e nu [[Sestemma geocentreco|annevierzo geocentreco]]. Ô 13 'e Attrufe [[1590]] [[Michael Maestlin]] asservaje 'o sulo guattamiento saputo 'e Marte â Venere nt'â cità germanese 'e [[Heidelberg]]<ref>{{Cita web|http://www.projectpluto.com/mut_pln.htm|titulo=Assorted planetary/lunar events|lengua=en}}</ref>. Ô 1609 [[Galileo Galilei|Galileo]] fuje 'o primmo cristiano â appizzà nu ucchialone â Marte. Fu je sulo â fine r{{v}}o [[XIX seculo]] ca asservazziune e 'a migliurìa r{{v}}a tecneca ca facettero avé na vesione abbastante chiara e mnprecisa ppe canoscere cummo jè fatto 'o vero 'a superfiggia marziana. Ô 5 'e Settembre [[1877]] nce fuje na apposizzione perieleca e rint'â chill'anno ô astronomo taliano [[Giovanni Schiaparelli]], nt'â chillo mumiento [[Milano]], pegliaje nu ucchialone 'e 22 cm ppe disegnà 'a primma mappa minuta 'e Marte r{{v}}. Nt'â mappa nc'erano chille ca fujeno annumenate "[[Ncarze 'e Marte|nCarze]]", ca aroppo se venette â sapé jessere sulo llesejune, siccomesicommo 'a supraffigia r{{v}}o chianeta teneva na meta 'e luonghe riche annumenalle cummo â 'e sciumme r{{v}}a Terra<ref>{{cita|Sagan}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html|titulo=An Observational History of Mars |autore=Dave Snyder |acciesso=10 'ìe Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.
 
[[Fiùra:Percival_Lowell_observing_Venus_from_the_Lowell_Observatory_in_1914.jpg|thumb|left|uprgiht=0.8|[[Percival Lowell]]]]
Riga 190:
[[File:Martian Methane Map.jpg|thumb|upright=0.9|left|Asteme 'e metano trazute nt'â ll'atmosfera nt'â staggione 'e ll'emisfero 'e coppa]]
 
Fuje segellato na bota pe tutte<ref name="ricci" /> 'o rrovagno 'e [[metano]] nt'â ll'atmosfera marziana e nt'â ccierte zzone mpurre gruosse gruosse tummele<ref name="ricci" />; 'a cuncentrazzione media sta nt'ê 10 [[Parte pe meliardo|ppb]] ppe unetà 'e volume<ref>{{cita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html|titulo=Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere|autore=ESA |data=30 'e Marzo 2004|acciesso=21 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/306/5702/1758|titulo="Detection of Methane in the Atmosphere of Mars".|autore=V. Formisano, S. Atreya, T. Encrenaz, N. Ignatiev, M. Giuranna (2004) [[Science]] n°306 |acciesso=21 'e Nuembre 2008}}</ref>. SiccomìSicommo 'ô mmetano jè nu [[gas]] nstabbele ca bene spartuto nt'â [[radiazzione ultraviuletta]] nt'â nu tiempo 'e 340 anne nt'ê cunnizziune atmosfereche marziane, 'o rrovagno suojo gnefeca ca nce sta na jonte frisca 'e gas. Ntr'ê pussibbele mutive nce ponno jessere 'e vurcane, ì'e mpatte cu [[cumeta]]<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..168..475K|titulo=Formation of methane in comet impacts: implications for Earth, Mars, and Titan|autore=M. E. Kress, C. P. McKay|acciesso=2 'e Abbrile 2018 |lengua=en}}</ref> e 'o rrovagno 'e forme 'e bita microgeche nasciute pp'o mmetano. N'autro motivo pò jessere nu prucesso nun biologgeco pp'a [[serpentinite]] ca aggesce cu ll'acqua, anidride carboneca e ll'[[olivina]], nu [[minarale]] assaje commune ncopp'â scroza 'e Marte<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005GeoRL..3210203O|titulo=Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars|autore=C. Oze, M. Sharma|acciesso=2 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>.
 
Nt'â vernata 'o calore s'avascia accussì tanto ca ffà cundenzà 'o 25-30% 'e ll'atmosfera, ca creja chiatte strate 'e masco o 'e anidride carboneca soleta<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..169..324M|titulo="The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars"|autore=J. T. Mellon, W. C. Feldman, T. H. Prettyman (2003)|acciesso=21 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Cu 'a staggione 'o chiatro sobbrema, causanno gruosse zumbate 'e pressione e ufère cu biente 'e 400 kh/h. Sti fenomene staggiunale carrejano na meta 'e povera e popone 'e acqua ca crejano gruosse [[rugno|rugne]]. Ste nugole fujeno futugrafate r'ô rover [[Opportunity]] int'ô [[2004]]<ref>{{cita web|url=http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|titulo=Mars' desert surface...|autore=NASA|acciesso=21 'e Nuembre 2008|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20070707084938/http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|dataarchivio=7 'e Julio 2007 |lengua=en}}</ref>.
Riga 196:
=== Tiempo ===
[[File:2005-1103mars-full.jpg|thumb|Maggene alleggrestrata r'ô [[occhiaro spazziale Hubble]] ô 28 'e Attrufo [[2005]] ca fà veré na gruossa trupea 'e arena abbecen'â ll'equatore r{{v}}o chianeta]]
Ntr'â tutte chille chianite r{{v}}o sestemma sulare Marte je chillo cu 'o tiempo cchiù spiccicato â chello terriestre pe bbia r{{v}}a renza 'e ll'asse 'e revotazzione. 'E staggiune tuttavòta songo 'o roppio, siccomesicommo 'o scrastamiento r'ô Sole 'o fà avé na revotazione 'e quase ruje anne. 'o Calore cagna ntr'â 'e −140 °C nt'ê vvernate pulare nfin'â 20 °C nt'â staggione. Sti ntuoste cagnamiente 'e calore nce stanno pe mmiezzo ca Marte tene n'atmosfera spomigglia, e addonche na vascia pressione, ca nun 'o fà tené 'o calore nterra<ref>{{cita web|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html|titulo=Mars Rovers Spot Water-Clue Mineral, Frost, Clouds.|autore=NASA (13 'e Decembre 2004)|acciesso=21 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref>. N'ata luntananza jè ll'orbeta eccentreca: Marte sta abbecen'ô [[Apside|periastro]] quanno nce stà 'a staggione nt'â ll'emisfero 'e vascio e 'a vernata intâ chillo 'e coppa, e abbecen'â ll'[[Apside|afastro]] quanno jè â cemmerza. Perzò tene nu tiempo cu na escursione termeca cchiù àuta nt'ô lato 'e coppa â respietto 'e chello 'e vascio ca jè sempe cchiù jajo e freddeluso. 'O calore r{{v}}o lato 'e coppa rint'â staggione se ponno aizà purzì 'e 30°C cchiù 'e chelle 'e na staggione 'e chillo ncoppo<ref>{{cita web|url=http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|titulo=The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate.|autore=Jason C. Goodman (22 s'e Settiembre 1997)|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090105173002/http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|dataarchivio=5 'e Jennaro 2009|acciesso=29 'e Majo 2017|lengua=en}}</ref>.
 
'E trupeje 'e arena songo assaje mpurtante e nse possono truà nt'â na parte piccirella nfin'ô chianeta sanu sano. Nce stanno specie quanno Marte sta abbecen'ô Sole e fuje segellato ca aizano 'o calore atmosfereco r{{v}}o chianeta cu na speci'e [[affietto serra]]<ref>{{cita web|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm|titulo=Planet Gobbling Dust Storms.|autore=Tony Philips NASA (16 'e Julio 2001) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090503234115/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm |dataarchivio=3 'e Majo 2009 |acciesso=21 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref>. 'A trupea 'e arena rint'ô 2018 sarrìa una 'e chelle cchiù sturiate cu ruje rover ncopp'ô turrieno marziano ppe mesorà 'nterra ([[Opportunity]] e [[Curiosity (rover)|Curiosity]]) e 'ttreje sonde nt'â ll'orbeta ([[2001 Mars Odyssey]], [[Mars Reconnaissance Orbiter]] e [[MAVEN]]).<ref>{{Cita web|lengua=en|url=https://mars.nasa.gov/news/8350/nasa-encounters-the-perfect-storm-for-science/|titulo=NASA Encounters the Perfect Storm for Science|data=13 'e Giugne 2018|acciesso=22 'e Giugne 2018}}</ref>. Tutt'e ruje 'e calotte pulare songo fatte 'e chiatre cummegliato 'a nu strato 'e nu mietro 'e anidride carboneca soleta ô lato 'e coppa, pe tramente 'o strato jè spisso uotto mmietre nt'ô llato 'e vascio. 'O chiatro sicco e 'o masco songo nzemmora ppecché 'o primmo cundenza cu nu calure cchiù vascio assaje e addonche aroppo a chello 'e ll'epoca quanno ffà frisco<ref>{{cita web|url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marspoles.html|titulo=Mars, polar caps.|autore=David Darling|acciesso=22 'e Nuembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Tutt'e ruje 'e pole tenento desegne â mbrana 'e spirale ppe mmiezzo 'e ll'azzione ntr'â 'o cauro r'ô Sole e 'a sobbremazzione e cundensazione r{{v}}o chiatro. Mpurzì 'e grannizze lloro cagnano siconn'â staggione<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Geo....32..365P|titulo=How do spiral troughs form on Mars?|autore=J.D. Pelletier (2004)|acciesso=21 'e Nuembre 2017 |lengua=en}}</ref>.
Riga 206:
Marte tene ruje satiellete natorale: [[Fobos (astronomia)|Fobos]] e [[Deimos (astronomia)|Deimos]]. Tutt'e ruje fuje scupierte â [[Asaph Hall]] nt'ô 1877. E nuomme r{{v}}e lloro, ''Paura'' e ''Terrore'', allecuordano 'a [[metologgia grieca]], addù Fobos e Deimos accumpagnajeno 'o pate [[Ares]], [[Marte (dio)|Marte]] pp'e [[Rumane]], nt'â uerra. Nun jè chiaro cummo e si Marte ave pegliato st ruje lune. Tutt'e ruje teneno n'orbeta â cateniello, abbecen'â ll'equatore, na cosa ca succere arraro. Tuttavota 'a cumposizzione lloro face penzà ca tutt'e ruje songo uggiette cumm'â ll'asteroide<ref>Jacobson, R.A., ''The Orbits and Masses of the Martian Satellites and the Libration of Phobos'', 2010, ''The Astronomical Journal'', vol. 139, n. 2, pp. 668-679.</ref>.
 
Fobos jè 'a cchiù gruossa r{{v}}e roje lune, mesoranno 26,6 km. Tene 'a 'nbriana 'e na preta scuonceca cu assaje cratiere, cu 'o cchiù gruosso ca se chiammata Stickney e ca cummoglia quase 'a mmità r{{v}}a chiattezza soja. 'A supraffigia r{{v}}o satiellete jè cummegliata sana sana â [[regolite]], ca refrette sul'o 6 % r{{v}}a luce r{{v}}o sole. 'A denzetà jè vascia assaje e allecorda 'e meteorite [[Condrite|condrite cravunacea]] e ffà penzà ca 'a luna fuje pegliata r'ô campo 'e tumità 'e Marte<ref>{{cita web|autore=Emily Lakdawalla|titulo= Phobos: New gravity data and an update on the Phobos-Grunt landing site| url= http://planetary.org/blog/article/00001697/|data=16 'e Attrufo 2008|editore= [[Planetary Society|The Planetary Society]] |acciesso=23 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. Ll'orbeta suoja ntuoro 'o chianeta russo jè 'e sett'ore 39 menutule, tene 'a forma 'e nu rutiello e jè luntana 'e 1º r'ô chianu 'e ll'equatore; tuttavoca, siccomesicommo ca jè poco stabbele, pò fà penzà ca fuje pegliato poco tiempo fa. Fobos tene nu periudo 'e orbeta cchiù vascio 'e chello 'e revotazzione 'e Marte; stu fatto o fà soriere â ll'Occaso e trasere â ll'Uorto nt'â sulo unnece aore. 'A renza cchiù luongo r{{v}}o satiellete tene 'a faccia sempe ppo chianeta matre, accussì comm'â Luna r{{v}}a Terra. SiccomeSicommo sta abascio 'a ll'autezza sincrona, Fobos s'adda abbecenà, nt'ê 50 meliune 'e anne c'anna abbenì, sempe 'e cchiù ô chianeta, nfin'â nzoperà 'o [[lemmeto 'e Roche]] e schiattarse<ref>''Physics of bodily tides in terrestrial planets and the appropriate scales of dynamical evolution'', 2007, ''Journal of Geophysical Research'', vol. 112, n. E12, pp. E12003.</ref>.
 
Deimos mmece jè 'a luna cchiù peccerella e cchiù â fora, siccomesicommo ca jè 'e 15 km. Tene na 'nbriana 'e n'ellisse, e, abbenché tene na piccirella forza 'e tumità, tene nu gruosso strato 'e regolite ncopp'â supraffigia, ca cummoglie nu poco 'e cratiere facennola paré cchiù rregulare 'e Fobos<ref>Veverka, J.; Burns, J. A., pp. 527-529, 1980.</ref>. Mpurzì cumm'â isso mperrò tene 'a stissa cumposizzione 'e ll'asteroide. Deimos stà â fora 'e ll'orbeta sincrona e se leva â ll'Uorto e nce mette cchiù 'e ruje juorne ppe trammuntà â ll'Occaso, simbé ll'orbeta soja jè 'e trienta aore e decedotto mmenutule. 'O scrastamiento â Marte jè 'e 23459 km. Cumm'â Fobos, tene sempe â stessa faccia nt'ô cielo 'e Marte. Nt'ê punte Lagrangiane 'e ll'orbeta 'e Marte nce stanne mpurzine cierte [[Troiano (astronomia)|asteroide troiane]]. 'O primmo, [[5261 Eureka]], fuje truato nt'ô 1990. Annanzo nce fujeno (101429) o 1998 VF<sub>31</sub>, (121514) o 1999 UJ<sub>7</sub> e 2007 NS<sub>2</sub>. Nsarvamiento â UJ<sub>7</sub> ca sta nt'ô [[Punte 'e Lagrange|punto troiano]] L4, tutt'e ll'asteroide stanno nt'ô L5<ref name="asteroidi">{{cita web|url=http://www.minorplanetcenter.net/iau/lists/MarsTrojans.html|titulo=List Of Martian Trojans|acciesso=8 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'E magnituddene parute r{{v}}e lloro stanno ntr'â 16,1 e ô 17,8<ref name="asteroidi" />, pe tramente 'o semiasse cchiù gruosso lloro jè 'e 1,526 UA<ref name="asteroidi" />. Nu sturio accuoveto r{{v}}a [[sfera 'e Hill]] marziana, nsarvamiento â parte ê rinto â ll'orbeta 'e Deimos ca jè nvesibbele â luce refressa â Marte, jè na smentuta ô rovagno ì'e ll'ati satiellete ca passano 'a magnitudine paruta 'e 23,5, zoè nu raio 'e 90 m ppe n'albeto 'e 0,07<ref>{{cita web|url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0409522|titulo=A Survey for Outer Satellites of Mars: Limits to Completeness|autore=[[Scott S. Sheppard]], [[David Jewitt]] e Jan Kleyna|acciesso=17 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.
 
== Astronomia ncopp'â Marte ==
Riga 218:
L'8 'e Majo 2003 ê 13:00 UTC 'o [[Mars Global Surveyor]] futugrafaje 'a Terra e 'a Luna nt'â cchillu mumiento abbecene assaje â ll'[[elongazzione]] angulare massema r'ô Sole e â nu scrastamiento 'e 0,930 UA â Marte. 'E magnitudene parute fujeno −2,5 e +0,9<ref>{{cita web|url=http://www.msss.com/mars_images/moc/2003/05/22/|titulo=Earth, Moon, and Jupiter, as Seen From Mars. MGS MOC Release No. MOC2-368|autore= NASA, JPL, Malin Space Science Systems|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. Sti magnitudene tuttavòta cagnano assaje ppe mmiezzo r{{v}}o scrastamiento e 'a pusizzione r{{v}}a Terra e r{{v}}a Luna. Â Marte se pò mporzì veré 'o [[Tranzeto r''a Terra â Marte|tranzeto r''a Terra]] annanz'ô Sole. 'O cchiù frisco fuje ll'11 'e Majo 1984<ref>{{cita web|url=http://space.jpl.nasa.gov/|titulo=Transit of the Sun by Earth from the center of Mars|autore=JPL Solar System Simulator|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>, pe ttramento chillo annanzo se ntrojeta p'ô 10 'e Nuembre 2084. Fobos pare â Marte cu nu diametro angulare 'e nu tierzo a respietto 'e chello r{{v}}a Luna veruta r{{v}}a Terra, pe tramente Deimos pare na stella. Nu crestiano pò veré 'o tranzeto r{{v}}e ruje satiellete annanz'ô Sole mporzì sì ppe Fobos s'adda parlà 'e n'aggrisse r{{v}}a stella, pe tramente ca Deimos sarrìa cumm'â nu punto nt'ô cateniello r{{v}}o Sole.
 
[[Venere]] e [[Giove]] sarrìano nu poco cchiù lummenuse r{{v}}a Terra verute â Marte; Venere, simbé tene nu scrastamiento cchiù àuto e nu diametro angulare cchiù vascio 'e chillo r{{v}}a Terra, tene n'albedo cchiù àuta assaje, ppe mmiezzo r{{v}}a novolusetà soja. Simbé sanza mminute, accussì cummo veruto r'â Terra, trescarrìa nt'ô cielo marziano cu na magnitudine r{{v}}a parte 'e −3,2. Giove sarrìa nu poco cchiù lummenoso â respietto 'e cummo se vere r'â Terra, quanno sta int'â ll'[[Apposizzione (astronomia)|apposizzione]], siccomesicommo ca tene nu scrastamiento cchiù vascio â Marte, e stralucesse 'e magnitudine −2,8<ref name="Perelman">{{cita|Perelman}}.</ref>.
 
==Bita ncopp'â Marte==
Estratto 'e "https://nap.wikipedia.org/wiki/Marte"