Nèspele
Artícule scritte 'n
sud-laziale/cominése
Gl nèspele (Mespilus germanica) appartè a la famiglia de le Rosaceae é nen ze téa chenfonn che gl Nèspele de gl Giappone o Eriobotrya japonica che pure èssènn de la štéssa famiglia, è na chianda assá devèrza é nen è reggenaria de le part nòštr.
| Nèspele | |
|---|---|
 Nèspele (frunn é frutt) | |
| Crassifecazzione scientìfeca | |
| Dëminië | Eukaryota |
| Regn | Plantae |
| Dëvësion | Magnoliophyta |
| Class | Magnoliopsida |
| Órdënë | Rosales |
| Famiglia | Rosaceae |
| Jènërë | Mespilus |
| Spèc | Mespilus germanica |
| Nommenclatura binommiale | |
| Mespilus germanica L., 1753 | |
| Nòmë chëmun | |
|
Nèspele | |
Variand dialettale cominése cagna
Chianda: nèspele, pl. niéspele (Casaluiére); nuèspele, pl. niéspele Atini.
Frutt: nèspela, pl. nèspele (Casaluiére, Atini); niéspela, pl. niéspele (Galleniare); néispra, pl. néispr (Sand Renate);
Nome cagna
Gl nome scendífeche ne vè da le latine mespilum, da le grèche andiche mespilon, chembuošt da mesos é pilos “palla”, pe la forma tonna de gl frutt.
Descrezzione cagna
Gl nèspele è n’álbere mèdie ruoss (fin’a 4–5 mètre d’avetézza) spiss cchiù larie che ávete, gl viérn ze spòglia de le frunn.
Gl sciuore ermafredite, de chelore ghiangh asselute, suó sémplece, a cingh pètale; la scerita ch’è assá bèlla é che trica ne ccone (a gl mése de maje), vè dòpp che le frunn ave cacciate.
Gl frutt suó melèll peccerèll (2-2,5 cm de diámmetre), che na scòrza no liscia de chelore marrone chiare, spiss chepèrta da na pelama fina fina.
Addó ze tròva cagna
È spase a l’Auròpa merediunale (fin’a la Germania é a gl Bèlg) é a l'Asia Menore é cendrale (Turchia, Cáucase, Iran, Iraq, Turchméneštan), é pe ciért betánnece ne petéss menì pruopria da lòche.
Ze tròva a l'Etalia settendriunale, da gl Piemond a gl Vènete, da gl Trendine a la Tescana.
È assá spase a l’Etalia merediunale: mmòde parteculare m’Puglia ze ne tròvane paricchie álbere é a gl paise cchiù peccerigl vè cheltevate dénd a gl uort de casa.
Štòria cagna
Pure se gl nome de la spèce èngh germanica, gl nèspele nen vè da la Germania, ma da l’Asia Menore addó è cheltevate da gl ann 1000 p. C. Fòtt pertate a l’Auròpa da gl Romane é fa part de le spèce racchemmannate da Carlemagn dénd a gl capitelare De Villis.
Use cagna
Légn cagna
Gl légn de nèspele z’addòpra pe fà mánece. È pesand é ze nen ze spacca.
Frutt cagna
Le nèspele remánene tošt é alláppane fin’a la fine de gl autunn quann, na vòta còte é lassate a ammescià ngòpp’a la paglia é a ne pòšt vendrate, ze puonn chenzemà (gl chelore sié cagna a marrone cupe).
Nfatt, gl cagnamiénd nzemáteche scangèlla gl sapore ácede é allappuse de gl frutt é sciògl la carn; sulamènd allora ze puonn magnà crude (teglènn gl pernucc é ciuccènn la carn líqueda) pure se la pèll tòsta é l’òssa che tiéve dénd dave ne ccone faštidie.
Ze ne fave pure ne lequore doce é buone, da véve che bescuott renghite de chembettura.
Cheltevazione cagna
Ssa spèce ne’rechiède na tèrra ricca ma ne’gl piace quann chéssa è truopp úmmeda. Le fridd fin’a 20 °C ne l’arrevina, prò gl frutt ne puonn patì pecché tiéve besògn de call pe ze materà.
Gl nèspele ze cheltiva cchiù spiss a pèdeca bassa (1,20 - 1,50 m). Gl pòrtannéštera suó gl pire frangh, gl mire chetogn, gl sòrvele de mendagna (Sorbus aucuparia) o gl spine ghiangh (Crataegus monogyna). Pare ca gl nniéšt rrèsc mègl ngòpp’a sse lúteme ca ngòpp’a gl nèspele štéss.
Ne’gl piace a èss petate tutt gl ann pecché tè sule ne sciuore mbonda d’ogn ramitt gione; petà fà pèrd la còta ngim’a quigl ramitt. Na pelezia ogn diéc’ann avašta.
Gl nèspele è senzíbbele a gl còlp de fuoche battéreche (Erwinia amylovora).
Esíštene cúltivar selezienate che tiéve frutt ne ccone cchiù ruoss é cchiù saprite.
Prepajazione cagna
La scòrza de gl uesseciégl è tòšta é nen permétt tand a le seménd de ceccià; pe la fà addenvendà cchiù tènnera ze tenerrà a fà na rengheppatura che durerà alméne ddu vernate.
Gl prepajature prefessieništ ammòllane ss’uesseciégl puoche tiémb dénd a gl ácede zelfúreche pe fall ceccià cchiù lèšt. Gl delettand puonn ndaccà ne ccone la scòrza marrone é puó ammellà gl uesseciégl da òtt a diéce juorn dénd a l’acqua. Cícciane gl mése appriéss a la sémmena. Le chiand nòve, prò, nen sarave sòcc a gl cúltevar.