|
''Sambucus nigra L.''
== DëskrëzzionDëscrëzzion ==
Gl '''sammuksammuch''' è n’álbërë pëccërigl (1 a 8 m) ë la famiglia ë lë KrapëfrënnácëëCrapëfrënnácëë (''Caprifoliaceae''). Monnassá, prò, gl jènërë ''Sambucus'' è štat kullëkatcullëkat enddend a la famiglia ë l'AdoksácëëAdoxácëë (''Adoxaceae''). È na kiandachianda nëtròfëla këchë zë tròva fòr fòr o dend a gl bbòskbbòsch úmmëdë e lë fratt, andó la tèrra tè në muar azòt. KrescCresc fin a 1.400 m ávëtë.
Gl sammuksammuch tè dend a lë rámëra në mëdull ruoss, gghiankgghiangh e assá liegghië.
Lë frunn suo oppošt, mbarëpënnat, kuascquasc sèmb këchë 5 frënnëcèll ovat-langeolat e appëzzëtuat, sëkëttatsëchëttat a gl lat.
Scërisc da abbril a ggiugn. Gl sciuor suo pëccërigl, mbrëfëmuat, gghiangaštr, rëštritt a cëndënar a forma ë mbrèlla. Gl frutt, këchë zë fav a gl misc ë aušt e sëttiembr, suo tunn, pëccërigl e nir-viulácëë.
== Us ==
=== Sciuor ===
[[File:Sambucus nigra4 ies.jpg|left|thumb|Sciuor ë sammuksammuch višt da vëcin]]
KëChë gl sciuor zë pò fà në scirupp këchë z’allònga këchë l’akkua. Tògl la set kuannquann fà kallcall.
Sèmb da gl sciuor, zë kacciacaccia në sukksucch këchë z’addòpra pë fà në lëkuorlëquor kiamatchiamat sammukasammuca, pur së a gl juorn ë uoj zë fa kuascquasc ndutt këchë gl ánëcë.
Pë avé në kunnëmiendcunnëmiend mbrëfëmuat, zë ponn mett 10 g ë sciuor sikksicch dend a në litr ë acit, lassènnëlë a gl sol pë kuínëcëquínëcë juorn.
Ponn sërvì a mbrëfëmuà la bbirra e lë vin.
=== Frutt ===
[[File:Sambucus nigra2.jpg|right|thumb|Frutt ë sammuksammuch]]
KëChë gl frutt zë fa na këmbëtturachëmbëttura, këchë prò par kaca manna spiss ë kuorpcuorp kuann zë në magna në muar. Piácënë assá a gl mierl, gl túrdëlë, gl piássërë, gl piett rusc, ...
L’aggènd ë gl pais ë gl nòrd Auròpa në fav në vin.
Zë në pò fà në gnòštr këchë në këlorchëlor këchë va da gl bblu a gl viòla. Pë kuessquess, zë tieva macënà gl frutt dend a l'akkuaacqua, lassènnëglë ammòll na jërnata sana këchë ddu kukkiarcucchiar ë tè (keche, essènn rikkricch ë tannin, fissa bbuon gl këlorchëlor). Zë filtra e zë fa vogl dend a na kazzaròlacazzaròla skëpërkiataschëpërkiata. Òpp kuessquess, zë jetta dend allum ë pëtassië mbólvërë e na ndekkiandecchia ë ggòmma arábëkaarábëca macënata fina fina.
=== Frunn ===
Pë fà foj gl surg këchë štav dend a gl uort, z’azzúppënë diec kilchil ë frunn dend a vind letra d’akkuad’acqua pë na décëma ë juorn. Fatt kuessquess z’annakkuaz’annacqua tutt koscos këchë n’ávëtë diec letra d’akkuad’acqua. Zë pomba kkiùcchiù vòt attòrn a lë kiandchiand attakkatattaccat da gl surg.
Pò sërvì pur kondrcondr a gl frúskëlëfrúschëlë, lë magnakòzzmagnacòzz, lë fërmikfërmich, lë címmëcë, ...
=== Legn ===
Gl kòrcòr tiénnërë ë lë rámëra zë vakandavacanda fácëlë fácëlë; zë në rrèsc a fà na spèc ë fëškiarieglfëšchiariegl.
== PërëkulosëtàPërëculosëtà ==
La kiandachianda è tutta kuandaquanda vëlenosa pëbbía ë gl cianur e ciert alkalòidëalcalòidë këchë tè dend. Sulamènd gl sciuor e gl frutt bbiegl fatt (ma no gl uëssëciegl këchë štav dend) nën suo vëlënus. KuannQuann zë fa la këmbëtturachëmbëttura, la kòttacòtta avašta a fà skriàscrià gl këmbuoštchëmbuošt cianogënétëcë.
| 